موسوعة شروح الموطأ للإمام مالک بن أنس

موسوعة شروح الموطأ للإمام مالك بن أنس، اثر ابن‌ عبدالبر، یوسف‌ بن‌ عبدالله (۳۶۸-۴۶۳ق‌)، از فقهای اهل سنت و محدث‌ اندلسى، مشتمل است بر سه شرح «التمهيد لما في الموطأ من المعاني و الأسانيد»، «الاستذكار» نوشته ابن‌ عبدالبر و «القبس» نگاشته ابن عربى، ابوبکر محمد بن عبدالله اشبیلى (468-542ق)، فقیه مالکى و محدث نامدار اندلس، از شروح موطأ ابوعبدالله مالک بن انس (۹۳-۱۷۹ق)، دومین فقیه از فقهای چهارگانه اهل سنت، که فقه مالکی منتسب به اوست.

موسوعة شروح الموطأ للإمام مالک بن أنس
پدیدآوران	ابن‌ عبد البر، یوسف‌ بن‌ عبد الله (نويسنده) مالک بن انس (نویسنده) ابن عربی، محمد بن عبدالله (شارح) ترکی، عبدالله بن عبدالمحسن (محقق) مرکز الهجر للبحوث و الدراسات العربیة و الإسلامیة (سایر) یمامه، عبدالسند حسن (سایر)
عنوان‌های دیگر	الإستذکار ** التمهید ** القبس ** الموطأ. شرح
سال نشر	1426ق - 2005م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	25
کد کنگره	/م۲ م۸۰۲۴ 117/5 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

انگیزه تألیف

انگیزه جمع‌آوری این مجموعه، اهمیت موطأ در علم حدیث و توجه بسیاری از علمای مالکی به آن با نگاشتن شرح، تفسیر و توضیح بر آن بوده است و اینکه دو شرح ابن‌ عبدالبر از بهترین شروح موطأ و «القبس» تکمیل‌کننده فوائد این دو می‌باشد.

روش تألیف

در این موسوعه ابتدا عبارت موطأ، سپس سه شرح مذکور ذیل آن مرتب می‌شود و در صورت نبودن مسئله در موطأ، شرحی که دارای آن عنوان می‌باشد در رأس و بقیه شروح به دنبال آن آورده می‌شود.

الاستذكار

اثر ابن عبدالبر (368-463ق)، کتاب فقهی مفصلی است که دربردارنده نظرات و فتاوی همه فقها با محوریت و شرح آنچه در موطأ مالک بن انس (۹۳-۱۷۹ق) آمده، است. چون درباره این کتاب و موطأ مالک در وب‌سایت ویکی‌نور مقاله کتاب‌شناسی موجود است، در این مجال به آنها نمی‌پردازیم.

التمهيد

ابن عبدالبر در مقدمه التمهيد می‌نویسد: به نظرم آمد که هر آنچه در موطأ با روایت یحیی بن یحیی لیثی اندلسی از احادیث مسند، مقطوع و مرسل پیامبر(ص) است و آنچه می‌توان به آن اضافه کرد را جمع‌آوری کنم. سپس بر ترتیب احادیث متصل (و آنچه در اتصال آن اختلاف است)، روایات منقطع و مرسل بر اساس حروف معجم شیوخ مالک بن انس را مرتب کردم تا دستیابی به آن آسان گردد؛ اضافه بر آن، احادیث مقطوع و مرسل را که در طریق غیر مالک متصل و مسند یافتم و از نظر من جمعشان صحیح بود، گرد آوردم و در معنای آثار و احکام آن به ظاهر خطاب و برداشت فقها تکیه کردم و اقوال علما در تأویل، ناسخ و منسوخ، احکام و معانی آنها را جهت اطمینان، آگاهی و توجه طالبان، بیان کردم و شواهد مختلف بر معانی و اسناد را برای بهره‌وری بیشتر بر آن افزودم و به شرح الفاظ مشکل با اکتفا به گفته‌های اهل لغت اشاره کردم و در مقدمه آن، روایات و بحث‌هایی را از علوم حدیث و روایات مالک، دیدگاه وی و جایگاه موطأ یادآور شدم و به احوال راویان، انساب، جایگاه و تاریخ وفات آنها اشاره نمودم و در تمام موارد اختصار را پیشه کردم.

القبس

القبس، املای ابن عربی (در منزل خود به سال 532ق) از موطأ مالک و اقتباس وی از آن است که شرح همه احادیث موطأ را شامل نمی‌شود. وی بعضی ابواب را که در راستای هدف خود نمی‌دید یا اینکه با شرح برخی احادیث از آنها مستغنی می‌شد، حذف کرده است. ابن عربی اقدام به تقدیم و تأخیر و ادغام برخی ابواب موطأ نموده است؛ ضمن اینکه مطالبی را که در موطأ نبوده، به شرح آن اضافه کرده است، مانند مباحثی از کتاب «قانون التأويل» که تفسیر مالک (از طریق نقل برخی اصحاب از وی که در پایان جلد 23 آمده است و شامل تفسیر برخی آیات از بعضی سوره‌ها است) می‌باشد.

ایشان، جهت تکمیل مسائل فقهی متداول، ابوابی را که مالک، روایت مرفوعه‌ای در آن ندارد بر اساس روایات بخاری، مسلم، ابوداود، ترمذی و نسایی شرح داده و در لابه‌لای آن مطالبی را از مالک آورده است.

وی مطالب خود را تحت عناوین تتمیم، فائده، تحقیق، تأصیل، ترجمه، تنبیه، علی وهم، نکته اصولیه و... بیان کرده است و مباحث را بر اساس مذاهب مختلف اهل‌ سنت مطرح می‌کند، اما در بسیاری موارد، مذهب مالک را تقویت می‌نماید و با حجت و برهان از دیدگاه خود دفاع نموده و با اصحاب مذاهب دیگر مانند شافعی، حنبلی و ظاهری به مناقشه می‌پردازد.

روش وی در تنطیم مطالب را می‌توان چنین ترسیم کرد:

1. آشکار کردن قواعد اصول فقه که مالک از آیات و احادیث استظهار کرده و ابواب موطأ را بر اساس آنها مرتب کرده است؛
2. بررسی لغوی الفاظ غریب و مبهم احادیث و پیگیری مباحث لغوی در بیشتر احادیث؛
3. بررسی احادیث از جهت متن و سند و اشاره به خطاهای موطأ و برطرف کردن شبهه تعارض و حل آن؛
4. اشاره به اختلافات در مسائل فقهی بدون تعصب به مذهب خود و مخالفت با برخی فتواهای مالک؛
5. بیان فوائد و نکته‌های اصولی، فقهی و معارفی که قبل از وی مطرح نشده بود.

فعالیت محقق

1. تحریر مقدمه در شرح حال مالک بن انس، ابن عبدالبر، ابن عربی؛ توضیح روش‌های مالک در موطأ، ابن عبدالبر در التمهيد و الاستذكار و ابن عربی در القبس؛ روش تحقیق و توصیف نسخه‌های خطی؛
2. جلد 24 و 25، مجموعه 23 فهرست‌ فنی کتاب است که توسط عبدالسند حسن یمامه تحریر شده است. استدراک جلد اول تا 22 در پایان جلد 25 ارائه شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.