تذکره جغرافيای تاريخی ايران
تذکره جغرافیای تاریخی ایران نوشته واسیلی بارتولد(1869-1930م) ایرانشناس معروف روسی است که توسط حمزه سردادور (طالبزاده) ترجمه شده است. این کتاب چکیده و تذکرهای مختصر از جغرافیای ایران است که شرح مفصلی از مراکز حیات تاریخی ایران را ارائه میدهد؛ مراکزی که محل قرارگیری آنها در طول تاریخ تغییر کرده و ارتباطات تاریخیشان بهسختی قابلتشخیص است. هدف اصلی مؤلف، معرفی حقایق جغرافیایی ممالک مرتبط با ایرانیان و تبیین مسائل تاریخی و جغرافیایی مناطق شرقی جهان اسلام است. این اثر، جغرافیای ولایات ایران را بر اساس گزارشهای جغرافینویسان عرب (از قرن چهارم تا اواخر قرن هشتم هجری یا قرن دهم تا چهاردهم میلادی) گزارش کرده و آنها را با اوضاع معاصر مؤلف مقایسه میکند. همچنین، در بخش مقدماتی به جایگاه ایران، تمدن ایرانیان و سلسلهمراتب سیاسی و اقتصادی که در تاریخ جهان بر این سرزمین گذشته، پرداخته است.
| تذکره جغرافيای تاريخی ايران | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ (نويسنده) سردادور، حمزه (مترجم) |
| ناشر | توس |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1358ش |
| چاپ | 2 |
| شابک | - |
| موضوع | آسیای مرکزی - جغرافیای تاریخی - افغانستان - ایران - جغرافیای تاریخی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ب2ت4 23 DSR |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اهمیت کتاب
این کتاب به قلم یکی از بزرگترین مستشرقین دانشمند روسیه و اروپا نگارشیافته و جامعترین کتابی است که به جغرافیای تاریخی ایران از زیر خامه عالم اروپایی، بیرون آمده است[۱].
ساختار کتاب
این کتاب متضمن دروسی است که نویسنده در سال تحصیلی 1902-1901م به محصلین دانشکده زبانهای شرقی پطرزبورگ تدریس کرده است و با بعضی اصلاحات و ملحقات و تلخیصات و اشارات به منابع اصلی، چاپ شده است[۲]. پس از دیباچه مترجم و مقدمه نویسنده، مطالب کتاب با دستهبندی بر اساس مناطق ایران قدیم شامل: باختر و بلخ، مرو، هرات، سیستان، بلوچستان، خراسان، قومی و جرجان، ری و همدان، کوهستان، کرمان و مکران، فارس، اصفهان، کاشان، قم، لرستان و خوزستان، کردستان و بینالنهرین، قزوین، زنجان، آذربایجان و ارمنستان، و گیلان و مازندران، ترتیب یافته و منابع آن در پاورقی هر صفحه یادآوری شده است.
محتوای کتاب
محتوای کتاب به طور گسترده به جغرافیای تاریخی و سیاسی ولایات ایران میپردازد و سابقهی آنها را از دوران باستان تا دورههای متأخر اسلامی بررسی میکند. نویسنده در مقدمه خود به بررسی واژه ایران و توران، محدوده جغرافیایی و زبان فارسی پرداخته است[۳].
- مقام ایران و تمدن ایرانی:
تاریخ باستانی: در این بخش، دربارهی نژاد آریایی و مهاجرت آنها، اجداد مشترک هندیها و ایرانیها، پیشرفت و انحطاط تمدن ایرانی و دورههای کلیدی همچون فتوحات یونان، هخامنشیان، استقرار اشکانیان و عظمت ساسانیان، زبان و مذهب آن دوران بحث شده است. ادیان و فرهنگ: نویسنده نقش ادیان کهن مانند زردشت را بررسی میکند و به تأثیر اسلام و سپس هجوم اعراب و مغولان بر انحطاط تمدن اشاره مینماید[۴].
- ولایات شرقی و شمال شرقی:
بلخ و تخارستان: بلخ بهعنوان یکی از قدیمیترین مراکز تمدنی جنوب آمودریا (جیحون) و پایتخت کهن تخارستان توصیف شده است. جغرافینویسان عرب آن را جزو بلاد خراسان محسوب میکردند [۵]. مرو و هرات: مرو از مهمترین شهرهای خراسان در مسیر تجاری آسیای مرکزی بوده است. هرات نیز بهعنوان مرکز مهم تجاری آسیا معرفی شده و ویرانیهای تاریخی آن توسط مغول و تیمور گزارش شده است[۶]. سیستان، قسمت جنوبی افغانستان و بلوچستان[۷]. خراسان مرکزی: نیشابور بهعنوان پایتخت سابق خراسان، از نظر اقتصادی و تجاری اهمیت فوقالعادهای داشت و نویسنده تخریبهای آن پس از حملات مغول و تیمور را ذکر میکند. مشهد به دلیل وجود آرامگاه امام رضا (ع) به یک مکان مقدس شیعه تبدیل شده است [۸].
- ولایات مرکزی، غربی و جنوبی:
قومس و جرجان: این منطقه شامل شهرهای مهم مسیر راه ابریشم مانند شاهرود، بسطام و دامغان است که از لحاظ تجاری مهم بودند. جرجان، استرآباد، دهستان و سمنان را نیز شامل میشد[۹].
ری و همدان: ری بزرگترین شهر ایران قدیم شمرده میشد. همدان دارای اهمیت سوقالجیشی بوده و نویسنده به قبر ابوعلی سینا در نزدیکی آن اشاره میکند [۱۰]. فارس: این ولایت که در دوره ساسانیان پایتخت اردشیر بابکان بود و شامل: مناطق سهگانه فارس، پازارگاد و پرسپولیس، شیراز، فیروزآباد، قسمت غربی فارس، بوشهر، مشایخ، یزد بود[۱۱]. اصفهان، کاشان و قم: اصفهان که در دوره صفویه پایتخت ایران بود، به «نصف جهان» شهرت یافت و بناهای شاهعباس در آن توصیف شده است. قم از کانونهای مهم مذهبی شیعه دوازدهامامی محسوب میشود [۱۲]. کوهستان، کرمان و مکران، شامل: دشت خراسان، کوهستان، هرمز و کیج و مکران بوده است. شهرهای مهمی چون کرمان (باتوجهبه اهمیت آن در دوره ساسانی) و مناطق ساحلی هرمز و بندرعباس که مراکز تجاری خلیجفارس بودند، شرح داده شدهاند[۱۳].
- ولایات غربی و شمالی:
لرستان و خوزستان: جغرافیای کوهستانی لرستان و خوزستان و قبایل مختلف ساکن این مناطق موردبررسی قرار گرفته است [۱۴]. آذربایجان و گیلان: بخشهای پایانی به توصیف آذربایجان (شامل تبریز و دریاچه ارومیه، ارمنستان و اران) و همچنین ولایات شمالی چون گیلان و مازندران (طبرستان)، دَیلم، لاهیجان و رشت اختصاصیافته است که هر کدام ویژگیهای آبوهوایی و جغرافیایی خاص خود را دارند [۱۵]. کوههای شمال همدان شامل: اردلان، قزوین، سلطانیه، زنجان است[۱۶] و کُردستان و بینالنهرین شامل: راه از همدان به بینالنهرین، عراق عرب [۱۷] نیز موردبررسی و توصیف نویسنده قرار گرفته است.
ویژگیهای کتاب
- کلیدی است برای کسانی که در جغرافیا و تاریخ ایران مشغول به تحقیق هستند.
- رهنمایی است برای اشخاصی که در ایران مسافرت و سیاحت کرده میخواهند در ضمن سفر روزگار گذشته این سرزمین را در نظر خود مجسم کنند.
- فهرستی است برای عموم هموطنان تا در هر کجای ایران باشند از گزارشهای تاریخی و اوضاع جغرافیایی محل سکونت خود آگاه شوند.
- گنجینهای است از اطلاعات جغرافیایی و تاریخی که دانستن آنها برای هر ایرانی مفید است[۱۸].
پانویس
- ↑ دیباچه مترجم، ص 4
- ↑ دیباچه مترجم، ص 5
- ↑ مقدمه نویسنده، ص 11-7
- ↑ همان، ص 44-13
- ↑ همان، ص72-45
- ↑ همان، ص 97-73
- ↑ همان، ص 116-98
- ↑ همان، ص 147- 117
- ↑ همان، ص150-139
- ↑ همان، ص157-147
- ↑ همان، ص185-170
- ↑ همان، ص 194-186
- ↑ همان، ص 169-158
- ↑ همان، ص 205-195
- ↑ همان، ص244-221
- ↑ همان، ص232-215
- ↑ همان، ص214-206
- ↑ دیباچه مترجم، ص 6
منابع مقاله
متن کتاب