شرح القصائد التسع المشهورات
شرح القصائد التسع المشهورات، تألیف أبو جعفر أحمد بن محمد بن النحاس (متوفی ۳۳۸ق)، نحوی، لغوی، قاری، محدث و فقیه است. این کتاب شرحی جامع بر نُه قصیده مشهور جاهلی (معلقات) است که به تحلیل جوانب لغوی، نحوی، بلاغی و ادبی آنها میپردازد و آرا مختلف علمای عربی را موردبررسی قرار میدهد.
| شرح القصائد التسع المشهورات | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نحاس، احمد بن محمد (نويسنده) عمر، احمد خطاب (محقق) |
| ناشر | الدار العربية للموسوعات |
| مکان نشر | لبنان - بیروت |
| سال نشر | 1430ق - 2010م |
| چاپ | 1 |
| شابک | - |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | /ن3ش4 2225 PJA |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اهمیت کتاب
- تحلیل جامع لغوی و دستوری: این اثر بهصورت عمیق به تحلیل مسائل نحوی، صرفی، بلاغی و لغوی معلقات میپردازد و جزئیات زبانی اشعار را کاوش میکند.
- گردآوری و مقایسه آرا مکاتب نحوی: کتاب دیدگاهها و اختلافات مکاتب نحوی بصره و کوفه را بهتفصیل ارائه میدهد و به منبعی غنی برای مطالعه این مباحث تبدیل شده است.
- بررسی انتقادی و اولویتبندی آرا: نویسنده صرفاً به نقل آرا بسنده نمیکند، بلکه آنها را بهصورت انتقادی بررسی، تجزیهوتحلیل کرده و در بسیاری موارد با استناد به شواهد قوی، یکی از دیدگاهها را بر دیگری ترجیح میدهد[۱].
ساختار
این کتاب در دو جلد تنظیم شده است و شامل پنج فصل اصلی است که زندگینامه مؤلف، رویکرد روششناختی او در نحو، شرح و بررسی معلقات، اهمیت شرح و نسخههای خطی کتاب را در بر میگیرد و پس از آن، به شرح قصاید، پرداخته شده است.
سبک نگارش
- شرح و توضیح جامع: نویسنده به شرح مفصل و عمیق ابیات شعر میپردازد و معانی ظاهری و باطنی آنها را تبیین میکند.
- استناد گسترده به آرا علما: ابن نحاس بهکرات نظرات و دیدگاههای نحویان و علمای برجسته، بهویژه از مکتب بصره و کوفه را نقل میکند
- تحلیل مقایسهای مذاهب: او به مقایسه و کنکاش بین آرا مختلف نحوی میپردازد و نقاط اشتراک و افتراق آنها را برجسته میسازد[۲].
گزارش محتوا
فصل اول: ابن نحاس و آثار او این فصل به زندگینامه ابوجعفر احمد بن محمد بن النحاس اختصاص دارد. در این بخش، اطلاعاتی درباره نسب، اساتید، شاگردان و مهمترین آثار وی ارائه شده است. اشاره شده که او در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری در مصر میزیسته و به دلیل دانش گسترده و تألیفات پرشمارش در علوم قرآنی، حدیث، فقه و زبان عربی شهرت داشته است[۳].
فصل دوم: رویکردهای نحوی او، این بخش به مواضع نحوی ابن نحاس و رویکردهای روششناختی او در بررسی مسائل نحوی میپردازد. در این فصل، دیدگاههای او درباره اختلافات مکاتب نحوی بصره و کوفه و چگونگی استفاده وی از اصطلاحات این مکاتب مورد بحث قرار میگیرد. او تحت تأثیر زیادی از سیبویه بوده و در بسیاری موارد آرا او را ترجیح میداده است. این بخش شامل نمونههایی است که در آنها ابن نحاس به ترجیح آرا بصریین، موافقت با کوفیین، یا ترکیب دیدگاههای هر دو مکتب پرداخته است[۴].
فصل سوم: معلقات این فصل بهتفصیل درباره معلقات، نامگذاری آنها و دلایل شهرتشان صحبت میکند. همچنین روایات مختلف درباره تعداد و شاعران معلقات، امرؤالقیس، زهیر، لبید، عنتره، عمرو بن کلثوم، حارث بن حلزه، و نابغه ذبیانی را موردبررسی قرار میدهد. این بخش به دیدگاههای متفاوت درباره افزودن قصاید اعشی و طرفه به فهرست سنتی هفت یا ده معلقه نیز میپردازد[۵].
فصل چهارم: اهمیت شرح، در این فصل، اهمیت شرح ابن نحاس و رویکرد منحصربهفرد او در پرداختن به مسائل نحوی در معلقات برجسته میشود. توضیح داده شده است که چگونه او نکات پیچیده لغوی را روشن، واژگان غریب را تبیین و تفاسیر خود را با شواهدی از قرآن، حدیث و شعر جاهلی پشتیبانی میکند. همچنین به جوانب بلاغی مانند تشبیه، تمثیل، کنایه و استعاره اشاره شده و به ارجاعات عروضی و تاریخی نیز پرداخته میشود[۶].
فصل پنجم: نسخههای خطی این فصل به معرفی و توصیف نسخههای خطی مختلف کتاب میپردازد. در این بخش، جزئیات مربوط به محل نگهداری، ویژگیها، قدمت و تفاوتهای میان نسخهها ارائه شده است. این اطلاعات برای تحقیقات علمی و درک تاریخچه متنی اثر بسیار حائز اهمیت است[۷].
بهمنظور آشنایی بیشتر با محتوای کتاب، به بیان ویژگیهای شرح برخی از قصاید، پرداخته خواهد شد: شرح ابن نحاس بر قصاید معلقات، از جمله قصاید امرؤالقیس، طرفه، زهیر و لبید، با تحلیل عمیق زبانی و ادبی مشخص میشود. او در این شرحها به مسائل نحوی، صرفی و بلاغی با دقت فراوان میپردازد و دیدگاههای مختلف مکاتب بصره و کوفه را مطرح کرده و مورد نقد و بررسی قرار میدهد. برای تأیید توضیحات خود، از شواهد قرآنی، حدیثی و شعری بهره میگیرد[۸].
قصیده امرؤالقیس: ابن نحاس در شرح قصیده امرؤالقیس، به بررسی دقیق مسائل نحوی و صرفی میپردازد و کلمات دشوار را تبیین میکند. برای مثال، در برخی ابیات، به چگونگی اعراب و نقش کلمات مانند "ملک" یا "ملوک" اشاره دارد. او همچنین جنبههای بلاغی مانند «تشبیه» را در شعر امرؤالقیس برجسته میکند. در توضیح عباراتی نظیر «لا يزروه»، به تحلیل ساختار دستوری آن میپردازد. مباحثی چون کاربرد افعال مختلف مانند «تنسل» و «تنحل» و پیامدهای دستوری آنها نیز موردبحث قرار میگیرد. همچنین، او آرا نحوی را با استناد به نظرات اهل لغت و نحویان موردبررسی قرار میدهد[۹].
قصیده طرفه بن العبد: در شرح قصیده طرفه، ابن نحاس به توضیح قواعد نحوی نظیر «رفع فاعل مقدم» و «مفعول الذی لم یسم فاعله» (فعل مجهول) میپردازد و نمونههایی از آن را در ابیات طرفه ذکر میکند. او عبارات مجازاتی و اصطلاحات دشوار را تشریح کرده و در بررسی لغوی، به موضوعاتی مانند «الإبدال» (جایگزینی حروف) و «التغلیب» (غلبه یک جنس بر جنس دیگر در کلام) میپردازد و شواهد شعری را برای آنها ارائه میدهد. همچنین، معنای کلماتی مانند «مختل» را توضیح داده و وضعیت دستوری عبارتی چون «هل غادر الشعراء» را تحلیل میکند[۱۰].
قصیده زهیر بن أبی سلمی: شرح قصیده زهیر شامل تحلیل ساختارهای دستوری است؛ برای نمونه، در عبارت «الرجراج مطیعًا»، به جایگاه مفعولی و حذف ضمنی فعل اشاره میکند. او به عناصر بلاغی از قبیل «تشبیه» و «کنایه» در اشعار زهیر توجه ویژهای دارد و آنها را شناسایی و تبیین میکند. همچنین، در این قصیده، به ضرورتهای شعری و تأثیر آنها بر زبان شعر میپردازد. وی تحلیل دستوری عبارت «ومن بعض أطراف الرماح» و همچنین معنا و ساختار دستوری «أمنت أم أوفی» را ارائه میدهد[۱۱].
قصیده لبید بن ربیعه: ابن نحاس در شرح قصیده لبید، به اعراب و تحلیل دقیق نقش کلمات در ابیات میپردازد. او ابزارهای بلاغی مانند «تمثیل» (مثالآوردن) و «مجاز» (استفاده از واژگان در غیر معنای حقیقی) را در شعر لبید بررسی میکند. همچنین، در بخش «دراسات لغویة»، مباحثی همچون «الأضداد» (کلمات متضاد) و «القلب» (جابهجایی حروف یا کلمات) را مطرح کرده و مثالهایی از قصیده لبید برای این موارد ارائه میدهد. او معانی مختلف کلمات مانند «لبید» و «تطرق» را تشریح کرده و به ضرورتهای شعری در کلام لبید نیز میپردازد[۱۲].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.