المقنع في الحساب الهندی

المقنع في الحساب الهندی
پدیدآوران	نسوي،‌ علي بن احمد (نويسنده) افخمی عقدا، رضا (مقدمه‌نويس) کاوه‌یزدی، محمدمهدی (مقدمه‌نويس)
ناشر	مرکز پژوهشی ميراث مکتوب
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1391ش
چاپ	1
شابک	‎978-600-203-036-8
موضوع	حساب - متون قدیمی تا قرن 14 - ریاضیات اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 - ریاضیات هندی - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی - فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‎‏/‎‏ن‎‏5‎‏ ‎‏م‎‏7041 101 QA
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

المقنع فی الحساب الهندی، اثر ریاضی‌دان ایرانی علی بن احمد نسوی (393-493ق) در موضوع حساب هندی به رشته تحریر درآمده است. این کتاب با مقدمه، تصحیح، ترجمه و تعلیقات محمدمهدی کاوه یزدی و رضا افخمی عقدا به طبع رسیده است.

انگیزه نگارش

نسوی نسخه اصلی کتاب المقنع را به زبان فارسی برای کتابخانه مجدالدوله، از شاهزادگان آل‌بویه نوشته است، ولی قبل از آن‌که کارش تمام شود، مجدالدوله از فرمانروایی خلع می‌شود و نسوی کتاب کامل شده‌اش را به شرف‌الملوک که وزیر جلال‌الدوله (فرمانروای بغداد بین سالهای 403-422ق) بوده، تقدیم می‌کند. شرف‌الملوک به نسوی سفارش می‌کند تا دوباره آن کتاب را به زبان عربی بنویسند و او این کار را انجام می‌دهد‏

موضوع‌ این‌ اثر حساب هندی است و اولین اثر در‌ زبان‌ فارسی است که اختصاصا بـه این موضوع می‌پردازد.حساب هندی به‌طور عام به‌ معنای‌ روش محاسبه با دسـتگاه شـمارش‌ اعشاری‌ است که‌ در‌ آن‌ هریک از ارقام، بسته به مکانی‌ که‌ در آن قرار گرفته‌اند، ارزش دارند و ارزش مکانی هر رقـم نسبت بـه‌ رقم‌ سمت راست خود ده برابر است‌‌. این نوع حساب از‌ قرن‌ سوم هـجری در میان مسلمانان‌ رواج‌ یافت. ‏

ساختار کتاب

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه نویسنده و چهار مقاله است که به ترتیب اعداد صحیح؛ کسرها؛ عددهای صحیح و کسری (اعدادی که همراه کسر هستند) و درجه‌ها و دقیقه‌ها را مورد بحث قرار داده است. هر مقاله خود به چندین باب تقسیم شده است.

شیوه نگارش کتاب

نویسنده در مقدمه کتاب اشاره کرده که برای نوشتن کتابی در زمینه علم حساب، آثار نویسندگان قبلی (کندی، مجتبای انطاکی، کلواذانی و علی بن ابی‌نصر) را مورد مطالعه قرار داده است. سپس با انتقاد از کار آنها در تفصیل یا دشواری مطالب، تصریح می‌کند که در تصنیف این کتاب جانب اختصار را رعایت کرده است و کلام را به‌صورتی مرتب ساخته است که مردم در معاملات مختلف خود و منجمان در علم خود از آن بهره‌ور گردند. ظاهراً نسوی برای آنکه کتابش مختصر باشد، در بسیاری از موارد از آوردن بحث‌های کلی در مورد موضوع خودداری می‌نماید و در بعضی از بخش‌های کتاب مطالب را به‌صورتی نارسا بیان می‌کند؛ به عنوان مثال در مبحث کعب، که یکی از اعمال دشوار حساب است، توضیحات را کامل بیان نکرده است و مطالب برای خواننده‌ای که اطلاعات زیادی در مورد ریاضیات نداشه باشد قابل فهم نیست.‏

گزارش محتوا

در ابتدای کتاب مقدمه‌ای تحقیقی ارائه شده که در آن موضوع علم حساب مورد بررسی قرار گرفته است. از جمله مباحث مطرح شده در این مقدمه شاخه‌های علم حساب است که عبارت است از: حساب هندی، جبر و مقابله، حساب فرائض، حساب دیوانی، حساب دور و وصایا، حساب جمّل (حساب ابجد)، حساب عقود انامل (حساب انگشتی)، حساب هوایی، حساب درهم و دینار، حساب خطأین، حساب سیاق، حساب معاملات و حساب اعداد وفق که به اختصار معرفی شده‌اند‏

نویسنده در مقاله نخست به شیوه هندیان در نگارش اعداد نه‌گانه می‌پردازد. او چهار مرتبه یکان، دهگان، صدگان و هزارگان را برای اعداد قائل است و برای مراتب بالاتر عدد هزار را تکرار می‌کند. بنابراین از میلیون با عبارت «هزار هزار» یاد می‌کند. در ادامه، چهار عمل اصلی یعنی جمع، تفریق، ضرب و تضعیف و تنصیف و جذر و کعب را تعریف و شیوه آزمودن درستی آنها را با عنوان «میزان» تبیین می‌کند.

مقاله دوم در چگونگی به‌کار بردن کسرها با هفت باب است. او برخلاف امروز برای هر کسر سه سطر تعریف می‌کند: سطر اول، همیشه صفر است. سطر دوم، صورت کسر و سطر سوم مخرج کسر می‌باشد.

مقاله سوم درباره عددهای صحیح و کسری (اعدادی که به همراه کسر هستند) با هفت باب است. در این مقاله او ضمن تبیین این‌گونه از اعداد به چگونگی چهار عمل اصلی و نیز جذر و کعب آنها می‌پردازد.

مقاله چهارم درباره درجه‌ها و دقیقه‌ها و مراتب بالاتر با هفت باب است. او نخست نحوه نوشتن آنها را توضیح داده و در ادامه همانند مقاله‌های پیشین به چگونگی چهار عمل اصلی و جذر و کعب آنها می‌پردازد.‏

منابع مقاله

1. مقدمه کتاب.
2. بهلول، حمید، ابوالحسن علی بن احمد نسوی، کتاب ماه علوم و فنون، خرداد 1388، شماره 114، ص 67-62؛

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/538658

1. راد، علی؛ «خودآموز حساب هندی اثری فاخر از سده ی پنجم هجری مروری بر کتاب المقنع فی الحساب الهندی»، کتاب ماه علوم و فنون، اردیبهشت 1392، شماره 73 ، ص 81 تا 78.

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/970365