نظام حقوق الانسان في الإسلام
نظام حقوق الإنسان في الإسلام؛ دراسة فقهية لأسس و مبادي إعلان القاهرة لحقوق الإنسان في الإسلام، تألیف دکتر محمدجواد ارسطا (متولد 1344ش)، متخصص در فقه اسلامی است. این کتاب یک مطالعه فقهی بر روی نظام حقوق بشر در اسلام است، با تمرکز ویژه بر اصول و مبانی اعلامیه قاهره درباره حقوق بشر در اسلام و مقایسه آن با اعلامیه جهانی حقوق بشر.
| نظام حقوق الانسان في الاسلام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ارسطا، محمد جواد (نويسنده)
موسوی، سیدعزیزالله (مقرر) حیدری، محمد ( مترجم) مرکز پژوهشی مبنا. موسسه صراط مبین ( سایر) |
| عنوانهای دیگر | دراسة فقهية لاسس و مبادي اعلان القاهرة لحقوق الانسان في الاسلام ** نظام حقوق بشر اسلامی: بررسی مبانی فقهی اعلامیه اسلامی حقوق بشر. عربی |
| سال نشر | 1399ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-622-7202-37-3 |
| موضوع | ارسطا، محمدجواد، 1344 - -- وعظ - حقوق بشر - جنبه های مذهبی - اسلام |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 1399 6043ن4الف 230/1 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
انگیزه نگارش
موضوع حقوق بشر در دوران معاصر از اهمیت بالایی برخوردار شده و مورد توجه بسیاری از متفکران، دولتها و سازمانهای بینالمللی قرار گرفته است. هدف اصلی نگارش این اثر، ارائه یک مطالعه فقهی عمیق درباره حقوق بشر در اسلام است تا مبانی و اصول آن را تبیین کرده و به مقایسه آن با اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه قاهره بپردازد. نویسنده تلاش کرده است تا به سؤالات و شبهات موجود در این زمینه پاسخ دهد و دیدگاه اسلامی را بهصورت مستند و علمی ارائه کند. این کتاب سعی دارد تا مباحث مرتبط با حقوق بشر را از دیدگاه فقه اسلامی سازماندهی و تحلیل کند؛ با استفاده از ادله قرآنی و روایی و همچنین براهین عقلی[۱].
اهمیت کتاب
این اثر به چند دلیل از اهمیت ویژهای برخوردار است:
- ارائه یک مطالعه فقهی عمیق و مستدل درباره حقوق بشر در اسلام: این کتاب بهجای یک بررسی سطحی، به ریشهها و مبانی نظری حقوق بشر از دیدگاه اسلامی میپردازد.
- پاسخگویی به مسائل معاصر و مفاهیم جدید در حوزه حقوق بشر از منظر اسلامی: این کتاب با نگاهی به چالشهای روز، سعی در تبیین سازگاری یا تفاوتهای دیدگاه اسلامی با رویکردهای نوین حقوق بشری دارد.
- مقایسه اعلامیه قاهره درباره حقوق بشر در اسلام با اعلامیه جهانی حقوق بشر: این مقایسه به درک بهتر نقاط اشتراک و افتراق دو دیدگاه کمک کرده و نقش اعلامیه قاهره بهعنوان یک دیدگاه اسلامی بدیل را برجسته میکند[۲].
ساختار
کتاب، شامل یک مقدمه، مباحثی جامع در خصوص پیشینه تاریخی و مقایسه اعلامیه جهانی و اعلامیه قاهره درباره حقوق بشر، شرح و تحلیل ماده اول و ماده دوم اعلامیه قاهره و نیز فصولی درباره اصول بنیادین مساوات و کرامت انسانی، بههمراه زیربخشهای متعدد در هر قسمت است.
سبک نگارش
سبک نگارش کتاب، استدلالی و فقهی - پژوهشی است. نویسنده تلاش کرده است تا:
- از شیوه تحقیق استدلالی و اجتهادی بهره ببرد و از تفصیل مخل یا اختصار غیر موجه پرهیز کند.
- مباحث را بهصورت منسجم و دقیق ارائه دهد.
- به شکل گسترده از آیات قرآن کریم و روایات بهعنوان مستندات استفاده کند.
- مقایسه تحلیلی بین مفاهیم اسلامی و بینالمللی حقوق بشر (مانند مقایسه اعلامیه جهانی و اعلامیه قاهره) ارائه دهد.
- هدفش افزایش درک و بصیرت خواننده نسبت به موضوع باشد[۳].
گزارش محتوا
مقدمه (پیشینه تاریخی و مقایسه اعلامیهها): این بخش با تبیین اهمیت روزافزون حقوق بشر آغاز میشود و به ارائه خلاصهای تاریخی از اعلامیه جهانی حقوق بشر میپردازد؛ از جمله زمینههای تاریخی تصویب آن در سازمان ملل متحد پس از جنگ جهانی دوم. سپس، به موضوع الزامآور بودن یا نبودن اعلامیه جهانی اشاره میشود که در ابتدا از نظر حقوقی الزامآور نبوده، اما بهتدریج از طریق عرف بینالمللی و رویه دولتها، به یک سند بینالمللی با ارزش قانونی تبدیل شده است. در ادامه، نقش سازمان ملل متحد در ترویج حقوق بشر و رویکرد دولتها در قبال این اعلامیه بررسی میشود. بخش مهمی از مقدمه به مبانی، اصول و ایدههای تأثیرگذار در تدوین اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه قاهره درباره حقوق بشر در اسلام، میپردازد. پیشینه تاریخی اعلامیه قاهره نیز بیان میشود که پس از چالشهای جنگ سرد و مذاکرات میان دولتهای اسلامی، بهعنوان یک سند جامع اسلامی درباره حقوق بشر مطرح شد. در نهایت، مقایسهای اجمالی میان اعلامیه جهانی و اعلامیه قاهره صورت میگیرد. این مقایسه، شامل موارد زیر است:
- ارزش حقوقی و قانونی: اعلامیه جهانی باوجود عدم الزامآوری اولیه، به یک هنجار بینالمللی تبدیل شده است؛ درحالیکه اعلامیه قاهره بهعنوان متنی بیانگر دیدگاه اسلامی در مورد حقوق بشر، ارزش فقهی و عملی ویژهای دارد.
- تفاوت در محتوا: در مورد مفاهیم اصلی حقوقی تفاوتهایی وجود دارد:
- برابری در تکالیف و مسئولیتها: اسلام بر برابری همه انسانها در انجام تکالیف و مسئولیتها تأکید دارد و تفاوتها در مسئولیتها ناشی از تفاوتهای طبیعی است، نه تبعیض. همه انسانها "عیال الله" (بندگان خدا) محسوب میشوند و باید به یکدیگر نفع برسانند.
- آزادی دینی: درحالیکه اعلامیه جهانی بر آزادی مذهبی تأکید دارد، اعلامیه قاهره ضمن احترام به این آزادی، دیدگاهی را مطرح میکند که انسان با فطرت الهی آفریده شده و گرایش به اسلام، طبیعی است.
- منبع اقتدار و حکومت: اعلامیه قاهره بر این اصل تأکید دارد که حاکمیت و اقتدار در اسلام از خداوند نشئت میگیرد و اجرای آن باید مطابق با احکام شریعت باشد.
- بردگی: اعلامیه قاهره باوجود پذیرش تاریخی بردهداری در گذشته، بر آزادی تدریجی و محدودیت آن به اسیران جنگی و تشویق به آزادسازی آنها تأکید میکند.
- نظریه فکری: اعلامیه قاهره ریشههای فکری خود را در توحید و کرامت ذاتی انسان از دیدگاه الهی میبیند، که بر تمامی حقوق و تکالیف تأثیر میگذارد.
- مبارزه با استعمار: اعلامیه قاهره صراحتاً مبارزه با استعمار را حق ملتها میداند و استعمار را نقض کرامت انسانی تلقی میکند.
- حق زندگی در محیط سالم و دور از فساد اخلاقی: این اعلامیه بر لزوم فراهم کردن محیطی پاک و عاری از فساد اخلاقی برای رشد و تعالی انسان تأکید دارد[۴].
شرح و تحلیل ماده اول (خانواده واحد بشری و لزوم نفع رساندن به مردم): این بخش، بهتفصیل، مفهوم "انسانها بهمثابه یک خانواده واحد بشری" را بررسی میکند. از دیدگاه اسلامی، همه انسانها، فارغ از نژاد، جنسیت، دین یا تعلقات سیاسی، از یک ریشه و اصل مشترک سرچشمه میگیرند. این دیدگاه برابری و همبستگی بنیادین انسانها را تبیین میکند و پایه و اساس کرامت انسانی مشترک است[۵].
همچنین بر "لزوم نفع رساندن به مردم" تأکید شده است؛ به این معنا که انسانها "عیال الله" (بندگان و افراد تحت تکفل خداوند) هستند و وظیفه دارند به یکدیگر منفعت برسانند. این امر مستلزم رفتار نیکو و رعایت حقوق دیگران است و خداوند، کسی را که به بندگانش نفع میرساند، دوست دارد. این اصل، بنیانگذار دیدگاه اسلامی در تعاملات اجتماعی است[۶].
تساوی در اصل تکلیف و مسئولیت: این بخش، برابری بنیادی همه انسانها در پذیرش تکلیف و مسئولیت را تشریح میکند. این برابری به این معناست که هیچ فردی به دلیل نژاد، جنسیت، دین یا وضعیت اجتماعی از اصل تکلیف معاف نیست. این اصل، مبتنی بر عقل و شریعت است و بر ضرورت پذیرش مسئولیتهای فردی و اجتماعی برای همه بالغین و عاقلین تأکید دارد. آیات قرآن کریم و روایات متعددی بر این تساوی در تکلیف و مسئولیت دلالت دارند و نشان میدهند که همه مردم در انجام وظایف و مسئولیتهای الهی و اجتماعی برابرند[۷].
اصل مساوات (مساوات در برابر قانون): این بخش، بر اصل مساوات و برابری همگان در برابر قانون تأکید میکند. از دیدگاه اسلامی، همه انسانها در اصالت کرامت انسانی و تکالیف برابرند و هیچکس بر دیگری برتری ندارد، مگر به پرهیزگاری. این مفهوم در منابع اسلامی، از جمله قرآن و سنت نبوی، بهصراحت بیان شده است. در این راستا، برابری در محاکم و دستگاه قضایی نیز مورد تأکید قرار میگیرد؛ به این معنا که همه افراد جامعه، فارغ از جایگاه و مقام، باید در برابر قانون و قاضی یکسان باشند و عدالت برای همه یکسان اجرا شود[۸].
اصل کرامت انسانی: این بخش بهتفصیل به مفهوم کرامت انسانی در اسلام میپردازد. کرامت انسانی، ذاتی تمام انسانهاست؛ زیرا خداوند همه بنیآدم را گرامی داشته است. این کرامت به دو نوع تقسیم میشود: کرامت ذاتی که هدیهای الهی به همه انسانهاست (نظیر عقل و قوای ادراکی) و کرامت اکتسابی که از طریق اعمال صالح و فضایل اخلاقی به دست میآید. منابع اصلی کرامت انسانی در اسلام، آیات قرآن کریم و روایات معصومین است. این کرامت، آثار فقهی متعددی دارد، از جمله: لزوم احترام به همه انسانها، حرمت توهین و تحقیر دیگران و لزوم رفتار بر پایه رحمت و احسان. کتاب همچنین به ارتباط مجازاتها با کرامت انسانی میپردازد و بیان میکند که مجازاتها در اسلام، با هدف حفظ کرامت و بازدارندگی از جرم، بهگونهای تعیین شدهاند که کرامت ذاتی مجرم را نقض نکنند. مفهوم جزیه (مالیات غیر مسلمانان) نیز در ارتباط با کرامت انسانی بررسی میشود. جزیه بهعنوان یک تعهد مالی در ازای حمایت و خدمات، هیچگونه کاهشی در کرامت ذاتی غیر مسلمانان ایجاد نمیکند و دال بر تحقیر نیست. بخشی دیگر به اخبار الطینه (روایاتی که به تفاوت سرشت اولیه انسانها اشاره دارند) و ناسازگاری ظاهری آنها با آیات قرآن و براهین عقلی میپردازد. نویسنده تأکید میکند که این روایات باید بهگونهای تفسیر شوند که با اصول قرآنی برابری و کرامت انسانی و نیز با عقل سلیم در تضاد نباشند. این تبیینها نشان میدهد که اسلام بر کرامت فراگیر و بنیادین انسان تأکید دارد و هیچ تفاوتی بر اساس نژاد یا طبقه بین انسانها قائل نیست. همانند یک باغبان که هر بوته را بر اساس نیازهایش آبیاری میکند تا همه شکوفا شوند، نظام حقوق بشر در اسلام نیز تلاش میکند با درک ریشههای مشترک و نیازهای متفاوت انسانها، کرامت ذاتی همه را حفظ کرده و مسیر رشد و تعالی را برایشان هموار سازد[۹].
شرح و تحلیل ماده دوم: حقوق مطرح شده در آن، عبارتند از: حق زندگی[۱۰]، حرمت استفاده از سازوکارهای نسلکشی[۱۱]، ضرورت حفظ تداوم حیات انسانی[۱۲] و حق انسان در حفظ سلامتی بدنش[۱۳].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.