فعلت و أفعلت (زجاج)

فعلت و أفعلت (زجاج)، از آثار شاعر، نحوی، قرآن‌پژوه و واژه‌شناس مهمّ قرن سوم و چهارم هجری قمری و ندیم معتضد عباسی، ابواسحاق ابراهیم بن سَری بن سهل، مشهور به زَجّاج (متوفای 311ق)، پژوهشی ادبی و واژه‌شناسانه است که معانی و کاربردهای گوناگون «فَعَلَ» و «أفَعَلَ» را در زبان عربی همراه با مثال‌های فراوان توضیح می‌دهد. پژوهشگران معاصر (رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه عین‌شمس، رمضان عبدالتواب (1348-1422ق) و استاد دانشکده ادبیات طرابلس دانشگاه لیبی، صبیح تمیمی)، این کتاب را تصحیح و تحقیق کرده و مقدمه و تعلیقاتی سودمند را بر آن افزوده و شخصیت و آثار ابواسحاق زجاج و نیز ویژگی‌ها و روش اثر حاضر را شناسانده‌اند.

فعلت و أفعلت
پدیدآوران	زجاج، ابراهیم بن سری (نويسنده) عبدالتواب، رمضان (محقق) تمیمی، صبیح (محقق)
ناشر	مکتبة الثقافة الدينية
مکان نشر	[بی جا] - [بی جا]
سال نشر	1415ق - 1995م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	PJA 3698/ی8ع6
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

هدف و روش

• محققان تأکید کرده‌اند که هرچند فعلت و أفعلت (سجستانی)، قدیمی‌ترین اثر در این زمینه است، ولی کتاب حاضر نظم الفبایی دارد. زجاج شواهد اندکی را آورده و از جمله در سراسر کتابش فقط به 6 آیه قرآن استشهاد کرده است.

ساختار و محتوا

• این اثر، 2 بخش و 112 باب دارد:

1. مواردی که عرب «فَعَلتُ» یا «أفعَلتُ» گوید، ولی معنا یکسان است یا معانی مختلفی را اراده می‌کند (56 باب).
2. مواردی که عرب در کتاب‌ها یا گفتگوها فقط «أفعَلتُ» می‌گوید و یا تنها «فَعَلتُ» را می‌آورد (56 باب).

• نویسنده، این ابواب را بر اساس نوع خاصّی از چینش الفبایی افعال، سامان داده است؛ به این ترتیب: از باء شروع می‌کند و به‌صورت رایج ادامه می‌دهد، ولی همزه را قبل از یاء می‌آورد.

نمونه مباحث

• باب باء از «فَعَلتُ» و «أفعَلتُ» که معنای یکسانی دارد: «بَشَرتُ الرجلَ بخيرٍ» و «أبشَرتُه» و «بَشَّرتُه»، از ریشه «بشارت» همه یک معنا دارد؛ یعنی به آن شخص مژده و بشارت دادم و بشارت از آن نظر گفته می‌شود که وقتی کسی آنچه را دوست دارد بشنود، «بشره» و روی پوست صورتش قشنگ می‌شود و می‌درخشد.
• «وَعَيتُ العِلمَ»؛ یعنی آن دانش را حفظ کردم، ولی «أوعيتُ الشيءَ»؛ یعنی آن چیز را در ظرفی قرار دادم. «وَعَدتُ الرجلَ وعداً»، به معنای وعده در خیر و خوبی است، ولی «وعدتُه إيعاداً و وعيداً»، در شرّ و بدی است و البته اگر تعبیر خیر یا شرّ در جمله بیاید، دیگر از «أوعدت» استفاده نمی‌شود و برای هر دو «وعد» می‌آید و گفته می‌شود: «وعدته خيراً» یا «...».

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

فعلت و أفعلت (سجستانی)