عجایب و غرایب: غرایب الدنیا و عجایب الاعلا
| عجایب و غرایب: غرایب الدنیا و عجایب الاعلا | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | آذري اس‍ف‍راي‍ن‍ي،ح‍م‍زه ب‍ن ع‍ل‍ي (نویسنده)
روياني، وحيد (گردآورنده) ي‍وس‍ف‌ن‍ژاد، ي‍وس‍ف‌ع‍ل‍ي (گردآورنده) |
| ناشر | دانشگاه گلستان |
| مکان نشر | ايران - گرگان |
| سال نشر | 1393ش. |
| چاپ | یکم |
| شابک | 978-600-7102-06-0 |
| موضوع | شعر فارسي - قرن 9ق. |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | 1393 3ع / 5652 PIR |
عجایب و غرایب: غرایب الدنیا و عجایب الاعلا تألیف آذری اسفراینی، با تصحیح و تحقیق وحید رویانی، یوسف‌علی یوسف‌نژاد، عجایب‌نامه‌ای منظوم در ۵۴۰۰ بیت است که آذری اسفراینی سخنور قرن هشتم و نهم آن را سروده است.
گزارش کتاب
شیخ آذری در هیاهوی جنگ و گریزهای سربداران و لشکریان طغاتیمور در اسفراین حدود سال‌های 782 تا 784 قمری دیده به جهان گشود. ظاهراً پدر او از اعیان ناحیۀ اسفراین و از رجال سربداران بیهق بوده است. در تذکره‌ها و منابع تاریخی از کودکی و نوجوانی شیخ مطلبی دیده نمی‌شود. به نظر می‌رسد او در حدود سی تا سی‌وپنج سالگی به خدمت شاهرخ رسیده و به قول دولتشاه قصیدۀ غرایی سروده است. قصاید شیخ آذری و تلمیحات فراوان او به اسرائیلیات و اصطلاحات نجوم، هیئت، فقه و سایر علوم متداول زمان خود نمایانگر آن است که شاعر جوان بهره‌ای کافی از علوم زمان خویش کسب کرده است.
آذری اسفراینی در شعر و شاعری تا به آن مرحله رسید که به گفتۀ زنده‌یاد نفیسی، ملک‌الشعرای دربار شاهرخ تیموری شد. او در دربار شاهرخ تیموری و نیز زادگاه خود اسفراین، به شعر و شاعری و امور دنیوی مشغول بود تا آنکه به خدمت شیخ محیی‌الدین طوسی غزالی رسید و بعد از رحلت مراد، شیخ رو به سید نعمت‌الله نمود و مدتی در خدمت سید به سلوک مشغول بود. او بعد از نزدیک به 82 سال زندگی، سال 866 در اسفراین درگذشت.
همۀ کسانی که دربارۀ مذهب شیخ آذری مطلب نوشته‌اند، آن است که وی شیعۀ دوازده‌امامی است. بسیاری از قصاید او نیز به‌صراحت اعتقاد محکم و ایمان قلبی او را به اصول مذهب شیعۀ اثنی‌عشری نشان می‌دهد.
شیخ آذری را می‌توان از شاعران و نویسندگان پرکار قرن نهم به شمار آورد؛ آنچه از آثار منظوم و منثور او در دسترس است یا ذکر آنها در منابع آمده، عبارت‌اند از: بهمن‌نامه، عجایب الغرایب، سعی الصفا، مفتاح الاسرار، جواهر الاسرار، طغرای همایون و دیوان اشعار.
شعر آذری تابع همان ویژگی‌هایی است که در شعر گویندگان این دوره برشمرده می‌شود. شاعر در این عصر وقتی به درجۀ استادی می‌رسید که می‌توانست قصاید و غزل‌های شاعران استاد گذشته را جواب گوید و شیخ آذری نیز بر همین سیاق رفته است. او در شعر خود از سعدی، امیرخسرو دهلوی، حسن دهلوی و حافظ تقلید کرده است. در دیوان او 32 قصیده موجود است که کوتاه‌ترین آنها نزدیک به ده بیت و بلندترین آنها 180 بیت دارد. تعدادی از قصاید او سرشار از اشارات به پیامبران بنی‌اسرائیل و داستان‌های آنهاست؛ همچنین از ویژگی‌های اصلی قصاید او، جایگاه مدح و منقبت ائمۀ اطهار در آنهاست.
از ویژگی‌های شعر دورۀ تیموری، استفادۀ فراوان از لغات و اصطلاحات ترکی است که شیخ آذری نیز لغات ترکی بسیاری را در شعرهای خویش آورده است. او همانند شاعران دیگر این دوره، در استفاده از صنایع شعری و آرایه‌های ادبی فرازوفرودهایی داشته و گاه به‌زیبایی از این آرایه‌ها استفاده کرده و گاه نیز آثار تکلف کاملاً در آثارش مشهود است.
«عجایب و غرایب»، عجایب‌نامه‌ای منظوم در ۵۴۰۰ بیت است که آذری اسفراینی سخنور قرن هشتم و نهم آن را سروده است. این منظومه بیش از جنبه ادبی، به لحاظ شناخت فرهنگ عامه و تصورات و توهمات مردم روزگار آذری و پیش از او اهمیت دارد و در آن گاه به مباحث فلسفی و کلامی و عرفانی نیز پرداخته شده است.
یکی از نکات جالب منظومۀ آذری این است که او برخلاف بیشتر عجایب‌نامه‌ها، هنگام توصیف هر ماجرای عجیب و غریب یا حکایت، منابع مورد استفادۀ خود را ذکر می‌کند. او چهار نوع منبع مختلف برای روایت‌های خود داشته است: منابع شفاهی، منابع کتبی بدون ذکر نام، روایات شفاهی به نقل از یک کتاب، و منابع کتبی که نام آنها ذکر شده است.
در این کتاب پس از مقدّمه‌ای در باب عجایب‌نامه‌نگاری و ویژگی‌ها و منابع عجایب و غرایب آذری، متن مصحّح آن بر اساس هشت نسخۀ خطی عرضه شده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات