بحر الأنساب: در ذکر خاندان شیخ احمد جام
| بحر الأنساب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جامی، محمد بن محمد (نویسنده)
جعفری جزی، مسعود (مصحح) ندیمی هرندی، محمود (مصحح) |
| ناشر | علمی |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1403 |
| شابک | 3ـ549ـ404ـ964ـ978 |
| کد کنگره | |
بحر الأنساب: در ذکر خاندان شیخ احمد جام تألیف محمد حکیم جامی، «بحر الانساب» کتابی است به زبان فارسی در ذکر خاندان احمد جام ژنده‌پیل مشهور به شیخ جام (441 ـ 536 ق) که آن را محمدحکیم جامی در سال 1034 قمری تألیف کرده است. کتاب با مقدمه، تصحیح و تعلیقات مسعود جعفری جزی، محمود ندیمی هرندی به چاپ رسیده است.
گزارش کتاب
«بحر الانساب» کتابی است به زبان فارسی در ذکر خاندان احمد جام ژنده‌پیل مشهور به شیخ جام (441 ـ 536 ق) که آن را محمدحکیم جامی در سال 1034 قمری تألیف کرده است. سلسلۀ نسب شیخ جام تا امروز تداوم یافته و خاندان او از خاندان‌های بزرگ و تأثیرگذار در تاریخ ایران بوده است. اعضای این خاندان در مناصب مختلف مذهبی و دولتی خدمت کرده‌اند و در گسترش فرهنگ و ادب ایران نقش مهمی داشته‌اند. دربارۀ این خاندان حدوداً هزارساله در در سده‌های گذشته، آثار گوناگونی تألیف شده است که از جملۀ آنها همین کتاب است.
احمد بن ابی‌الحسن نامقی جامی مشهور به شیخ جام و ملقب به ژنده‌پیل در سال 441 قمری در روستای نامق کاشمر به دنیا آمد و در سال 536 قمری در روستای معدآباد جام درگذشت. میراث مادی و معنوی او در جام و مناطق اطراف آن قرن‌ها بر جای ماند. آثار و نوشته‌های مرتبط با شیخ جام را می‌توان به سه دستۀ کلی تقسیم کرد؛ الف) آثار خود شیخ جام همچون «انس التائبین»؛ ب) آثاری همچون «مقامات ژنده‌پیل» که در دوران قدیم دربارۀ شیخ و کرامت‌هایش و نیز در باب سلسلۀ نسب او و فرزندان و اعقابش نوشته شده است؛ ج) آثاری که پژوهندگان معاصر نوشته‌اند. کتاب «بحر الانساب» از دستۀ دوم است. این کتاب هرچند بابی دربارۀ فضایل شیخ جام و فرزندانش دارد، اساساً به سلسلۀ نسب اعقاب و بازماندگان او در برهه‌ای از زمان می‌پردازد.
در مقدمۀ کتاب که نسخۀ خطی آن به شمارۀ 17827 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود، نام مؤلف به‌صراحت ذکر شده است: محمدحکیم بن حاجی محمد الجامی. همچنین در انجامۀ کتاب تصریح شده است سال 1171 تاریخ کتابت نسخه است و نه نگارش آن به دست مؤلف و مؤلف تصریح می‌کند سال 1034 زمان نگارش این کتاب است.
ساختار کتاب بدین ترتیب است که مؤلف پس از مقدمه و بابی در فضایل و نسب شیخ جام و بابی دیگر در فضایل فرزندان او، به بحث اصلی خود می‌پردازد که ذکر سلسلۀ نسب افراد این خاندان در برهه‌ای حدوداً صدساله است. مطالب باب‌های اول و دوم تازگی ندارد و بیشتر آنها در «مقامات ژنده‌پیل»، «روضة الریاحین»، «مقامات منظوم» و ... نیز می‌توان یافت. بخش اصلی کتاب یعنی ذکر سلسلۀ نسب افراد گوناگون این خاندان در قرن دهم و یازدهم دربردارندۀ نام و نسب کسانی است که اغلب آنها ناشناخته‌اند و تنها وجه اشتراک‌شان نسبتی است که به خاندان شیخ جام دارند.
در پایان کتاب و پس از انجامۀ آن، متن دیگری آمده است که به شرح احوال چهارده تن پسران صلبی شیخ جام یعنی فرزندان بلافصل او اختصاص دارد که در زمان مرگ شیخ زنده بوده‌اند. این مطلب از «مقامات ژنده‌پیل» و به‌ویژه «روضة الریاحین» و ... اقتباس شده است.
این کتاب از نظر نثر فارسی یا اشتمال بر معارف عرفانی اهمیتی ندارد و اهمیت آن فقط در این نکته است که تداوم سلسلۀ نسب خاندان شیخ جام را در زمانی نسبتاً طولانی و گسترۀ جغرافیایی پهناوری پی می‌گیرد که امروزه شامل چند کشور مستقل می‌شود: منطقۀ خراسان، هرات، بلخ، نسا، میهنه، هندوستان و ... . یکی از فواید این کتاب، نشان‌دادن شجره‌نامه و سلسلۀ نسب یکی از خاندان‌های مهم تاریخ تصوف است.
این کتاب گستردگی خاندان شیخ جام و تأثیر و نفوذ منسوبان شیخ جام را در طول چند قرن نشان می‌دهد؛ به‌ویژه در شناساندن افراد این خاندان در نیمۀ دوم قرن دهم و نیمۀ اول قرن یازدهم و آگاهی از مقامات و مناصب آنها منبع اصیل و دست‌اول به شمار می‌آید و همچنین شناسانندۀ بسیاری از نسبت‌ها و اسامی مردان و زنان رایج در آن عهد و نیز اعلام جغرافیایی مربوط به حوزۀ جام است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات