سفرنامه‌های معاصر بلوچستان (بخش دوم: 1331 تا 1315 خورشیدی)
| سفرنامه‌های معاصر بلوچستان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ملک، حسین (نویسنده)
مهدوی، معزالدین (نویسنده) زندمقدم، محمد (نویسنده) کاظمیه، اسلام (نویسنده) |
| ناشر | مؤسسه آبی پارسی، پل فیروزه |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1399 |
| شابک | 1ـ6ـ97021ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
سفرنامه‌های معاصر بلوچستان (بخش دوم: 1331 تا 1315 خورشیدی) تألیف حسین ملک، معزالدین مهدوی، محمد زندمقدم، اسلام کاظمیه؛ جلد دوم سفرنامه‌های معاصر بلوچستان، دربرگیرندۀ گزارش چهار سفر در حد فاصل دهۀ سی تا پنجاه خورشیدی است. این چند سفرنامه که پس از یک دورۀ آشوب و ناآرامی در بلوچستان نوشته شده، گویای رویکردهای جدیدی در حاکمیت مرکزی نسبت به موضوع توسعۀ بلوچستان است.
ساختار
کتاب از چهار سفرنامه تشکیل شده است.
گزارش کتاب
این کتاب دربرگیرندۀ نگاه نویسندگان و پژوهندگان، رجال فرهنگی، سیاسی و نظامی به منطقۀ بلوچستان طی یک قرن است که از سال‌های پایانی حکومت قاجار و انقلاب مشروطۀ ایران آغاز می‌شود و تا دهۀ هشتاد خورشیدی ادامه می‌یابد. سفرنامه‌های معاصر بلوچستان دربرگیرندۀ متونی است که رویکردهای مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حاکمیت مرکزی به این سرزمین را در طول یک قرن و در حد فاصل دو دورۀ قدیم و جدید در خود منعکس کرده است. تاریخ معاصر بلوچستان از پایان دورانی پرتلاطم آغاز می‌شود؛ دورانی که در رقابت‌های سیاسی و نظامی بریتانیا و روسیۀ تزاری در آسیای مرکزی، «بازی بزرگ» نام گرفت و در آن بخش‌های بزرگی از خاک ایران از جمله مناطق خاوری بلوچستان از ایران جدا شد.
جلد دوم سفرنامه‌های معاصر بلوچستان، دربرگیرندۀ گزارش چهار سفر در حد فاصل دهۀ سی تا پنجاه خورشیدی است. این چند سفرنامه که پس از یک دورۀ آشوب و ناآرامی در بلوچستان نوشته شده، گویای رویکردهای جدیدی در حاکمیت مرکزی نسبت به موضوع توسعۀ بلوچستان است.
نخستین سفر این مجلد در میانۀ اجرای برنامۀ اول عمرانی کشور انجام شده و به شرح سفر دکتر حسین ملک (1300 ـ 1383) اختصاص دارد؛ سفری در سال 1331 که در محدوۀ مکران صورت گرفته و ظاهراً برای ارزیابی وضعیت زراعت و منابع آبی استان در توسعۀ کشاورزی بوده است. در زمان نگارش این سفرنامه، ملک کارمند بخش تحقیقات و آمار وزارت کشاورزی است و نتیجۀ این سفر را در شماره‌های پیاپی 7 تا 9 مجلۀ «علم و زندگی» در سال 1331 منتشر کرد. در متن این سفرنامه کاملاً مشهود است که جامعۀ بلوچ در این دوران التزامی به قوانین داخلی کشور ندارد و تسلط قوای نظامی بر آن به حداقل رسیده است. آشفتگی مرزی و بحران هویت ملی در بلوچستان این دوران نتیجۀ سال‌های هرج‌ومرج سیاسی مرزی و مداخلات بریتانیا در منطقه و نیز وضع نابسامان ایران در سال‌های پس از جنگ دوم است.
دومین سفرنامۀ این جلد، یک سال بعد از نطق امان‌الله خان ریگی در مجلس صورت گرفته و مشاهدات نویسندۀ آن، ادعای امان‌الله خان مبنی بر فقر و نابسامانی بلوچستان را تأیید می‌کند. «آخرین مأموریت» نوشتۀ معزالدین مهدوی (1278 ـ 1359) شرح سفر او به عنوان نمایندۀ وزارت فرهنگ در سال 1341 برای سرکشی و بازرسی به جنوب و جنوب شرقی ایران است. سفر مهدوی مصادف با پایان برنامۀ دوم عمرانی کشور و چند هفته بعد از رفراندوم ششم بهمن سال 1341 بود که قانون اصلاحات ارضی ایران به موجب آن به مرحلۀ اجرا درآمد. او در طی هشتاد روز به استان‌های کرمان، بلوچستان و سیستان و بنادر و جزایر بحر عمان به منظور بازرسی و تهیۀ گزارش برای وزارت‌خانه سفر می‌کند و چنانچه خود می‌نویسد سال بعد از سفر، گزارش‌های مختصر روزانۀ خود که در تقویمی یادداشت کرده، بسط و گسترش می‌دهد و به صورت سفرنامه درمی‌آورد. این سفر آخرین مأموریت او پیش از بازنشستگی است و نام سفرنامه از این موضوع اقتباس شده است. مهدوی نکته‌سنج و تیزبین است و از آنجا که مصلحت‌اندیش و چاره‌جوست، به ظرفیت‌های انسانی موجود در بلوچستان با چشمی خواهان و مشتاق می‌نگرد. گرچه تلخ‌ترین بخش روایت او، مواجهه با گرسنگی و فقر ساکنین بخش‌هایی از بلوچستان است، اما او نخستین کسی است که به مسئلۀ سرمایۀ انسانی بلوچستان بیش از موقعیت ژئوپلیتیک آن بها داده و با چشمی تیزبین امکان‌سنجی توسعۀ منابع انسانی بلوچستان پرداخته است.
اما در سومین سفرنامۀ این مجلد نیز همچنان ردپای فقر و نابسامانی پررنگ است. این سفرنامه نوشتۀ محمود زندمقدم است که به شرح نخستین دیدار او از بلوچستان در بهمن‌ماه 1343 اختصاص دارد. این سفر نقطۀ عطفی در زندگی نویسنده است و چنان مجذوب بلوچستان می‌شود که چند دهه بعد از آن، زندگی و سرنوشت خود را با این سرزمین گره می‌زند. حاصل سفرهای پیوسته و طولانی او در طی چند دهه در مجموعۀ مجلدهای «حکایت بلوچ» منعکس شده و قلم شیوا و نثر روان او، از این اثر روایتی خواندنی و ماندگار ساخته است.
آخرین سفرنامۀ این مجلد، اثری ماندگار از زنده‌یاد اسلام کاظمیه (1309 ـ 1376) اختصاص دارد. «جای پای اسکندر» نخستین بار در سال 1351 منتشر شده و در زمانۀ خود مورد توجه محافل روشنفکری و ادبی قرار گرفته است. سفری اتفاقی که بدل به یکی از اسناد قابل توجه تاریخی و مردم‌شناختی بلوچستان در ابتدای دهۀ پنجاه شده است. این سفرنامه پهلو به متنی ادبی می‌زند. کاظمیه که یادداشت‌های روزانه را شب‌ها سامان می‌داده، پایان هر بخش کتاب را آمیخته با نثری داستان‌گون و گاه با روایتی که به سبک و سیاق رئالیسم جادویی شباهت دارد، پایان برده است.
بیست سال سفرنامۀ این مجلد، در حد فاصل 1331 تا 1351، بازتابی از رویکردهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دربارۀ بلوچستان است. سهم رویکردهای مطالعاتی و برنامه‌ریزی توسعه در این دوران از قبل و بعد از این زمان بیشتر است. غیر از آنچه کاظمیه با نگاهی انتقادی و در عین حال شخصی نگاشته، در سه سفرنامۀ دیگر مسائل کاربردی برنامه‌ریزی توسعه در مرکز توجه بوده است. این رویکرد قابل تعمیم به وضعیت نهادهای برنامه‌ریزی و مدیریت کلان در این دوره از تاریخ ایران است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات