تمهیدات (عین‌القضات همدانی)

تمهیدات، نوشته ابوالمعالی عبدالله بن محمد بن علی بن الحسن بن علی میانجی همدانی، ملقب به عین‌القضات (492-525ق)، است. تهمیدات، عرفان محض است. عین‌القضات با مباحثی در «علم لدنی، شرط‌های سلوک، فطرت آدمی، ارکان دین، حقیقت روح، اسرار قرآن، آفرینش انسان، حقایق ایمان و آسمان و زمین، حقیقت نور محمد»، تجربه‌های روحی‌اش را که در مسیر فداکاری برای رسیدن به محبوب، فنای در معشوق، تحمل گداز عشق و دریافت لذت و صمیمیّت و صفا است، بیان می‌کند. محقق (عفیف عُسَیران) این کتاب را به‌همراه منتخبی از «شرح تمهیدات» اثر گیسودراز (درگذشته 825ق) عرضه کرده است.

تمهیدات
پدیدآوران	عین‌القضاة، عبدالله بن محمد 492-525ق (نويسنده) عسیران، عفیف (مصحح)
ناشر	دانشگاه تهران. مؤسسه انتشارات و چاپ
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1341ش
چاپ	1
موضوع	عرفان - متون قدیمی تا قرن 14 - تصوف - متون قدیمی تا قرن 14 - نثر فارسی - قرن 6ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	8ت9ع 282/7 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

عُسیران در مقدمه‌اش آثار تألیفی عین‌القضات (زبدة الحقائق، مکتوبات و تمهیدات) و آثار منسوب به او (شرح کلمات قصار باباطاهر، رساله یزدان‌شناخت و لوایح) را توصیف کرده است. سپس به شرحی از زندگی و سه بُعد «اندیشمندی، ارشادی و عرفانیِ» شخصیت عین‌القضات پرداخته است و در پایان، افکار فلسفی‌ او را واکاوی نموده است‏.

در چرایی نامیدن کتاب به «تمهیدات»، نخست گفته می‌شود که تاریخ‌نویسان پبشین (مانند سمعانی، اصفهانی، صفدی و عسقلانی) از این اثر یاد نکرده‌ و فقط «زُبدة الحقائق» و «شكوی الغريب» را، که به عربی است، از عین‌القضات دانسته‌اند و از ترجمه فارسی «زبده» و آثار دیگرش چیزی نگفته‌اند. نخستین کسی که از تهمیدات نام برده است، طبسی است. دیگرانی چون «جامی»، «مرعشی شوشتری» و «حاجی خلیفه» آن را به‌اشتباه، ترجمه فارسی «زُبدة الحقائق» پنداشته‌اند. همچنین، بیشتر نسخه‌های خطی آن با عنوان «زبدة الحقائق» و یا «زبده» نام‌گذاری شده است. در برخی نیز عنوان «زبدة الحقائق في كشف الدّقائق» دیده می‌شود. نسخه‌ای هم با نام «تماهید» ثبت گردیده است. به نظر می‌رسد که عین‌القضات برای حفظ جانش عنوانی بر آن ننهاده است تا مبادا به آن نام در میان مردم شهره گردد و ناپختگی ایشان او را به رنج افکنَد. اما آنچه مورّخان را در نامیدن تمهیدات به زبدة الحقائق به اشتباه افکنده است، درج واژه «زُبده» در مقدمه کتاب است؛ با این توضیح که: چون گستره مطالب عرفانی، مجالی به عین‌القضات نمی‌داده است تا همه آن‌ها را در اثرش گِرد آورَد، او چکیده (زبده) و رئوس مطالب را در تمهیداتش ‌نوشته است؛ خود در این‌باره می‌گوید: «ای دوست! اگر در این کتابِ زبده، هیچ کلمه نیستی جز این کلمات که زبده علوم هر دو جهان آمده است، بس بودی عالمیان را... دریغا چه دانی که در این تمهید چندهزار مقام‌های مختلف واپس گذاشتیم و از هر عالَمی زُبده‌ای در کِسوت رموز با عالَم کتابت آوردیم»‏. در آغاز تمهیدات نیز چنین می‌گوید: «... و این کتاب به زبدة الحقائق في كشف الدقائق، بر ده تمهید تمام کرده شد تا خوانندگان را فایده بوَد». همان گونه که در کلام عین‌القضات دیده می‌شود، او واژه «زبده» را در معنای لغوی آن به‌کار برده است و ربطی به عنوان کتاب ندارد.

عین‌القضات تمهیدات را پس از بیشتر آثار دیگرش، به‌ویژه «مکتوبات» نوشته است. مخاطبِ سخن عین‌القضات، شخص معلوم یا مرید خاصی نیست، بلکه او تمهیدات را برای آیندگان به یادگار گذارده است؛ در این‌باره می‌گوید: «از خودی خود بیرون توانی آمدن تا آگاهِ این راز شوی و لایق شنیدن این کلمات شوی. دانم که گویی: بلی. اما با تو گفته‌ام که مخاطب تویی، اما مقصود، مخاطبان غایبند که خواهند پس از ما آمدن که فواید عجیب را در کتاب بدیشان خواهند نمود»‏.

عُسَیران در مقدمه خود، به تحولات فکری عین‌القضات در طی آثارش پرداخته است. در فرایند تغییر دیدگاه‌های او، که در «تمهیدات» نمود یافته است، نخست باید گفت که این کتاب بهترین اثر عین‌القضات است و آن را فقط برای دوستان صمیمی و سالکان یک‌رنگ نوشته است. مطالب تمهیدات بسیار بیشتر از «زُبدة الحقائق» است. زبده همان کتابی است که مخالف شرع انگاشته و مدرک جرم او گشت و سبب مرگش شد؛ ازاین‌رو، عین‌القضات درباره تمهیدات، که مطالبش خرق باورهای رسمی بود، احتیاط ‌نموده، هیچ‌گاه آشکارا اشاره‌ای به آن نمی‌کرد. نمونه این باورها در تمهیدات، بحث معاد جسمانی است که در آن از رأی غزالی برمی‌گردد و دیدگاه ابن سینا را از کتاب «اَضحَوی»، که مخالف شرع می‌نمود، برمی‌گزیند.

مکاشفات عین‌القضات به عالَم غیب نیز به‌حدی است که برخی او را جادوگر و شیاد می‌پنداشتند. در تمهیدات این دست نوشته‌ها یافت می‌شود که نمونه آن چنین است: «از نور مصطفی نصیبی شعله زد و از آن نصیب ذرّه‌ای فرود آمد، در ساعت، سوخته شد؛ خلق پندارند که سحر و شعبده است»، «محمد را – عليه‌السلام - دیدم که از سر تا به پای، همه نور بود»، «در این مقام، من که عین‌القضاتم نوری دیدم که از وی [خدا] جدا شد»، «او [خدا] با من کُشتی می‌گیرد تا خود کدام از ما افتاده شود، اما این‌همه دانم که من افتاده شوم که چون منْ بسیار افتاده‌اند»‏‏.

منتخبات «شرح تمهیدات»، پیوستی است که عُسَیران برای توضیح واژه‌ها و عبارت‌های تمهیدات، به کتاب افزوده است. این کتاب نوشته سید محمد ابوالفتح صدرالدین، ولیّ اکبر صادق، ملقّب به «گیسودراز» است‏.

عُسَیران، کتابخانه‌هایی را که نسخه‌های تهمیدات را نگهداری می‌کنند، برشمرده است؛ آن‌ها عبارتند از: کتابخانه‌های مانیسا گینل (استانبول)، شهید علی‌پاشا، فاتح (استانبول)، ملّی پاریس، ایاصوفیا (استانبول)، پترزبورگ، بَتَوا، بایزید، ملّی تهران، حسن حسنو، وین، قاهره، آکسفورد، عاطف افندی، برون، مسجد سپهسالار، دانشگاه پنجاب، بنگال، سعید نفیسی، ملک تهران، کار الله (استانبول)، ناوک ازبکستان، بورسا (ترکیه)، لالا اسماعیل، تیر نجیب‌پاشا، مجلس شورای اسلامی و اسعد افندی. دو نسخه نیز از «شرح تمهیدات» نوشته «گیسودراز» در کتابخانه‌های بنگال و پترزبورگ نگهداری می‌شود‏. او از میان نسخه‌های گوناگون تمهیدات، هشت نسخه از آن‌ها را با حروف لاتین (M، A، S، U، P، R، H، B) نشانه‌گذاری کرده و در پژوهش خود به‌کار گرفته است. عُسَیران از روش پروفسور هانری کربَن و دکتر محمد معین برای مقایسه آن‌ها با یکدیگر بهره جسته و در حاشیه کتاب درج نموده است. فهرست «واژه‌ها، اصطلاحات، آیه‌ها، حدیث‌ها و اعلام» پایان‌بخش کتاب است‏‏.

منابع مقاله

مقدمه محقق و متن کتاب.