مثمر (نخستین کتاب فارسی دربارۀ زبان‌‌شناسی و علم‌اللّغه)

مثمر
پدیدآوران	آرزو، سراج‌الدین علی بن حسام‌الدین (نویسنده) راستگو، محمد (مصحح)
ناشر	مرکز پژوهشي ميراث مکتوب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1399ش.
چاپ	يکم
موضوع	زبان شناسي فارسي - واج شناسي
زبان	فارسي
کد کنگره	‏/آ4م2 / 2626 PIR

مثمر (نخستین کتاب فارسی دربارۀ زبان‌‌شناسی و علم‌اللّغه) تألیف سراج‌الدین علی‌خان آرزو، «مثمر» که نکته‌سنجانه‌ترین و پربارترین و پس از «مجمع النفایس» پربرگ‌ترین نوشتۀ سراج‌الدین آرزوست، نخستین کتابی است که در فارسی، در زمینۀ زبان‌شناسی نوشته شده است: زبان‌شناسی در معنی گسترده و دیروزین واژه که واج‌شناسی، ریشه‌شناسی، معنی‌شناسی، صرف و نحو و .... را فرا می‌گیرد.

ساختار

ساختار کتاب بر اساس چهل و دو بخش بنیاد گرفته است و هر بخش «اصل» نامیده شده است.

گزارش کتاب

مثمر تنها کتابی است كه سراج‌الدين على خان آرزو در آن مسائل زبان‌شناختى را به‌طور مستقل مورد بررسی قرار داده است. بدین معنى كه اغلب نظریه‌هایی كه آرزو در زمینه‌های مختلف ادبی ارائه می‌دهد، حول محور زبان و زبان شناسى مى‌چرخد. مبناى اصلی نقد آرزو نقد زبان‌شناختی است. در شروحی که بر متون مختلف نگاشته است، توجە به زبان متن در درجۀ اول اهمێت قرار دارد. حتّی در بررسی های سبک‌شناختی نیز تغییرات سبکی را در حوزۀ تغییرات زبانی پیگیری می‌کند که در این مورد هم خیلی دقیق عمل می‌كند؛ ولی در هیچ کتابی به جز كتاب مثمر به مسئلۀ زبان وتحليل‌های زبان‌شناسى به صورت تئوريک نپرداخته است. ازاين رو، به جرأت می‌توان گفت كه مثمر، به دلیل اشتمال بر آراء اصلى ومحورى خان آرزو مهم‌ترين كتاب وى به شمار مى‌رود و مطالعۀ کتاب مثمر، مطالعۀ بخش اعظمی از دیدگاههای آرزو به حساب می‌آید.

چنان‌که آرزو خود در دیباچۀ این کتاب یاد کرده، آن را بر بنیاد کتاب «المزهر» سیوطی ساخته و سامان داده است. «المزهر» یکی از صدها نوشتۀ سیوطی دانشمند بسیاردانِ بسیارنویسِ مصری است. او در این کتاب چندان از دیدگاه‌های خود چیزی نگفته، دیدگاه‌های شمار زیادی از زبان‌شناسان و ادیبان عرب پیش از خود را در ساختاری سنجیده و به‌سامان از اینجا و آنجا گرد آورده و رهاوردی به‌راستی گرانبها پیشکش پژوهشگران کرده است. آرزو ارزش این کتاب را به‌خوبی شناخته و از این‌رو کوشیده با سرمشق‌گیری از آن، نخستین کتاب زبان‌شناسی فارسی با نام «مثمر» را پدید آورد. آرزو نه‌تنها نام این کتاب که ساختار و بخش‌بندی آن را نیز از «مزهر» سرمشق گرفته است؛ چنان‌که شماری از بخش‌های «مزهر» با همان نام و نشان در «مثمر» آمده است؛ با این دوگانگی که سیوطی بخش‌های کتاب خود را «نوع» نامیده و آرزو «اصل» و نام‌های عربی را به فارسی برگردانده است.

ساختار کتاب بر 42 بخش بنیاد گرفته و هر بخش «اصل» نامیده شده است. بخش‌هایی که گاه بسی کوتاه‌اند و بیش از چند سطر نیستند، مانند اصل پانزدهم در معرفت افراد و گاهی بسی بلند و ده‌ها صفحه و بیشتر مانند اصلی سی‌ونهم در بیان کلمات غیرمفرده که برای نسبت و جز آن در فارسی آید در بیش از 200 صفحه. گاه نیز بخش‌ها به‌ویژه بخش‌های بلند زیربخش‌هایی دارند با نام‌هایی چون: تذییل، تذنیب، تنبیه، فایده، فایدۀ جلیله، بشنو، بدان‌که، مخفی نماند و ... .

این کتاب که نشان‌گر گسترۀ شگرف دانش و پژوهش آرزو و آشنایی شایستۀ او با منابع فارسی و عربی است، به گمان بسیار نوشتۀ سال‌های پایانی زندگی او نیز می‌باشد؛ چراکه در این کتاب آرزو به مناسبت از بیشتر نوشته‌های خود یاد کرده، از آن میان «مجمع النفایس» را که در 1164 یعنی پنج سال پیش از مرگ او به انجام رسیده است؛ اما در هیچ‌یک از دیگر نوشته‌هایش از «مثمر» یاد نکرده و این یعنی این کتاب پس از آنها در میانۀ 1164 ـ 1168 نوشته شده است.

از «مثمر» چندین نسخه و رونوشت در کتابخانه‌های هند و پاکستان و ایران و .... بر جای مانده که این متن از روی شش نسخه تصحیح شده است.

منابع مقاله

1. رحیم‌پور، مهدی، بر خوان آرزو (گفتارهایی در زمینه نظریه‌های ادبی و زبان‌شناختی سراج‌الدین علی‌خان آرزو)، قم، مجمع ذخایر اسلامی، چاپ اول، 1391
2. پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات