بینش و روش در تاریخ‌نگاری شاهزادگان مورخ قاجار
| بینش و روش در تاریخ‌نگاری شاهزادگان مورخ قاجار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | برات‌زاده، محمدعلی (نویسنده) |
| ناشر | تاریخ ایران |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1400 |
| شابک | 8ـ65ـ8687ـ600ـ978 |
| کد کنگره | |
بینش و روش در تاریخ‌نگاری شاهزادگان مورخ قاجار تألیف محمدعلی برات‌زاده؛ موضوع این کتاب بررسی ویژگی‌های تاریخ‌نگاری شاهزادگان مورخ قاجار است. در هیچ دورۀ تاریخی به اندازۀ دورۀ قاجار، شاهزادگان مورخ وجود ندارند. فقط اندک نگاهی شاهزادگان تیموری به تاریخ‌نگاری داشته‌اند که قابل مقایسه با دورۀ قاجار نیست.
ساختار
کتاب در سه فصل تدوین شده است.
گزارش کتاب
تاریخ‌نگاری به بررسی شیوۀ نگرش و شیوۀ نگارش تاریخ می‌پردازد. تاریخ‌نگاری ایران در طول دوران تاریخی ایران دارای تداوم بوده است. به نظر می‌رسد تا قبل از دوران مشروطه تاریخ‌نگاری ایران با فرازونشیب‌های تقریباً مسیر یکسانی داشته است. شاید بتوان گفت زمینۀ تحول تاریخ‌نگاری ایران در دورۀ قاجار و در عصر ناصری فراهم شد.
در منابع تاریخی عصر قاجار و کتب تذکره و شرح‌حال‌ها، شرح احوال تعداد زیادی از شاهزادگان قاجاری آمده است. موضوع کثرت شاهزادگان قاجار حتی در رساله‌ها و آثار انتقادی هم مطرح شده است؛ اما در این بین شاهزادگانی نیز وجود دارند که صاحب تألیفات و آثار قلمی نظیر سفرنامه، خاطرات، آثار علمی و کتب تاریخی هستند. برخی از شاهزادگان مورخ و اندیشمند معروف قاجار عبارتند از: نادرمیرزا قاجار نویسندۀ کتاب «تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز»، «نوادر نادری» و ...؛ محمودمیرزا مؤلف کتاب «تاریخ صاحبقرانی»، «مرآت محمدی»، «دلق محمودی» و ...، عباس میرزا ملک‌آرا صاحب کتاب «شرح حال عباس‌میرزا ملک‌آرا»، علیقلی‌میرزا اعتضادالسلطنه نویسندۀ «اکسیر التواریخ»، «فلک السعادة» و ... . اهمیت تاریخ‌نویسی شاهزادگان قاجار به این دلیل است که این شاهزادگان به دلیل وابستگی به حکومت، موانع سیسی و دولتی و حکومتی را در تاریخ‌نویسی به‌راحتی می‌‌توانستند پشت سر بگذارند و به دلیل اینکه اغلب در دستگاه‌های دیوانی کار می‌کردند، از بسیاری وقایع و اخبار آگاهی داشته یا از افرادی بدون واسطه اطلاعات می‌گرفتند یا خودشان در بطن برخی وقایع بوده‌اند.
موضوع این کتاب بررسی ویژگی‌های تاریخ‌نگاری شاهزادگان مورخ قاجار است. در هیچ دورۀ تاریخی به اندازۀ دورۀ قاجار، شاهزادگان مورخ وجود ندارند. فقط اندک نگاهی شاهزادگان تیموری به تاریخ‌نگاری داشته‌اند که قابل مقایسه با دورۀ قاجار نیست. شاهزادگان مورخ قاجار از شاخصه‌ها و ویژگی‌های ممتاز تاریخ‌نگاری دورۀ قاجار هم از نظر تعداد و هم از نظر کیفیت هستند. شاید تعلیمات عباس میرزا و توجه خاص او به تاریخ و نوگرایی و تجدد یا علاقمند بودن شاهان قاجاری به تاریخ‌نگاریاز موجبات گسترش تاریخ میان شاهزادگان بوده باشد.
در این کتاب نویسنده بر آن است تا تلاش و کوشش شاهزادگان مورخ قاجار را در زمینۀ تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری بررسی کند. البته تأکید این کتاب بر شاهزادگان مورخ قاجاری است که دارای آثار ممتاز و برجسته‌ای باشند.
مقدمۀ کتاب دربرگیرندۀ بیان مسئله، پرسش‌ها و فرضیه‌ها، اهداف و ضرورت و روش‌شناسی، پیشینۀ پژوهش و مفاهیم ویژه است.
در فصل اول به بررسی تاریخ‌نگاری دورۀ قاجاریه به طور اجمال پرداخته شده است. در این فصل به ویژگی‌های تاریخ‌نگاری صدر قاجار، تقابل تاریخ‌نگاری سنتی و مدرن ایران در دوران قاجار، زمزمه‌های تحول تاریخ‌نگاری عصر قاجار و در ادامه به عوامل تحول در تاریخ‌نگاری پرداخته شده است؛ مانند نقش عباس میرزا نایب‌السلطنه، اعزام محصل به فرنگ، صنعت چاپ، نقش دارالفنون و امیرکبیر، روزنامه‌ها، فتحعلی آخوندزاده، میرزاآقاخان کرمانی، مدارس جدید، سفرنامه‌نویسی و کشفیات باستان‌شناسی و در پایان به ویژگی‌های تاریخ‌نگاری دورۀ ناصری و مشروطیت پرداخته شده است.
در فصل دوم حیات علمی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی شاهزادگان قاجاری بررسی شده است. در این فصل کوشیده شده جایگاه تعلیم و تربیت شاهزادگان قاجار و نقش آنان در ارتقای علم و دانش در دورۀ موردنظر و نقش شاهزادگان در ترجمه و شاهزادگان مترجمی چون شاهزاده علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، شاهزاده جهانگیر میرزا، شاهزاده فرهاد میرزا معتمدالدوله، شاهزاده حاجی محمدطاهرم میرزا، شاهزاده علی‌بخش میرزا قاجار، شاهزاده مسعود میرزا ظل‌السطان و ... معرفی و آثار آنان مورد بررسی قرار گیرد.
در فصل سوم کتاب به زندگی‌نامه، آثار و شیوۀ تاریخ‌نگاری و اندیشۀ تاریخ‌نگری شاهزاده‌هایی چون محمود میرزا، بهمن‌میرزا، جهانگیر میرزا، علیقلی‌میرزا، نادرمیرزای قاجار، جلال‌الدین میرزای قاجار و ... پرداخته شده و در نهایت ویژگی‌های مشترک تاریخ‌نگاری شاهزادگان مورخ قاجار بیان شده است. فهرست اسامی و آثار برخی از شاهزادگان قاجار نیز که به بررسی شیوۀ تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری آنان پرداخته نشده، در انتهای فصل آمده که برای پژوهش‌های بعدی مفید خواهد بود.
در پایان کتاب نتیجه‌گیری مباحث آمده که در واقع چکیده‌ای از مباحثی است که در کتاب آورده شده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات