روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم فرنگستان
روزنامه خاطرات ناصرالدين شاه قاجار دست‌نوشته‌هاى خود ناصرالدين شاه قاجار است كه در سفر دوم وى به خارج از ايران به زبان فارسى نوشته است و شامل وقايع و رخدادهايى است كه براى وى در طول سفر چهار ماه و اندى، براى وى حاصل گرديده است.
| روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم فرنگستان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | قاضیها، فاطمه (مصحح) ناصرالدین شاه قاجار (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | روز نامه سفر فرنگستان. سفر دوم |
| ناشر | سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1379 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-6189-37-7 |
| موضوع | اروپا - سیر و سیاحت - قرن 19م.
روسیه - سیر و سیاحت - قرن 19م. سفر نامه‌ها ناصرالدین قاجار، شاه ایران، 1247 - 1313ق. - سفرها |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 1369 /ن2ر9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
علاوه بر متن خاطرات، اين كتاب حاوى 106 سند شامل مكاتبات ناصرالدين شاه با رجال طراز اول، چون يحيى‌خان معتمدالملك «كفيل وزارت خارجه در آن زمان»، ميرزا يوسف مستوفى‌الممالك، فرهاد ميرزا معتمدالدوله، كامران ميرزا نايب‌السلطنه و.... و... و همين طور زنان حرم از قبيل انيس‌الدوله، امين اقدس، شمس‌الدوله و... و دختران خود ناصرالدين شاه، فخرالدوله و فروغ‌الدوله، همچنين آغا باشى يا اعتمادالحرم مى‌باشد كه از طريق تلگراف و نامه وى را در جريان كليه اخبار مملكتى قرار مى‌داده‌اند و وى نيز گاهى به آن‌ها دستخطهائى ارسال مى‌نموده است.
گزارش محتوا
با مطالعه اين كتاب، ملاحظه خواهيد فرمود كه اوقات ناصرالدين شاه در داخل چگونه مى‌گذشته و در خارج چه چيزهايى او را سرگرم مى‌كرده است. وجه عبرت‌آميز اين كتاب و كتاب خاطرات سفر اول و سه جلد كتاب مربوط به سفر سوم ناصرالدين شاه به فرنگستان، اين است كه بنگريم و كاوش كنيم كه علل انحطاط فرهنگى و اجتماعى ما چه بوده، و چه كسانى بر ما حكومت می‌كردند؟
لطف و ارزش اين‌گونه آثار در همين است و اميدواريم، بتوانيم اين‌گونه اسناد عبرت‌آموز را، در فرصت‌هاى ديگر نيز منتشر كنيم.
ناصرالدين شاه قاجار را بهتر است «پادشاه سيّاح» بناميم، چه همواره در سير و سفر و گشت و گذار و شكار به‌سر مى‌برده است.
اولين سفر وى به خارج از كشور در سال 1253 ه. ق؛ يعنى در زمان ولايت‌عهدى سفرى بود كه به ايروان نموده است. خود در همين كتاب در خاطرات روز يكشنبه 29 جمادى الاول 1295 ه.ق هنگام بازديد از ايروان مى‌نويسد:
... اگر چه هواى ايروان گرم است؛ اما از تهران بايد سردتر باشد. [راجع به] ملاقاتى كه من چهل و دو سال قبل از اين با امپراتور نيكلا در ايروان كرده بودم جويا شدم، معلوم شد كه منزل ما آن وقت در همين جائى كه حالا جلو خانه حاكم، باغ ساخته‌اند و آن وقت ميدان گاهى بوده است، در چادر بوده است و امپراتور در توى قلعه در خانه‌هاى حسين‌خان سردار بوده است و من آن جا امپراتور را ديده‌ام...
پس از آن در دوران پنجاه ساله پادشاهى علاوه بر سفرهايى كه به نقاط دور و نزدیک كشور داشته است، اولين سفر خارج از كشور او سفر به عتبات عاليات به مدّت پنج ماه و اندى بوده است. سفر اول و سوم فرنگستان وى شش ماه و اندى به طول انجاميد؛ اما سفر دوم كه همين سفرنامه حاضر، حاصل آن است، در مدت چهار ماه و نه روز طى شد و تفاوت عمده آن با سفر اول و سوم، عدم عزيمت وى به انگلستان است. در صورتى كه در دو سفر ديگر خاطرات بسيارى از كشور انگلستان و ملاقات خود با ملكه ويكتوريا و ديگر بزرگان به رشته تحرير درآورده است.
روزنامه خاطرات سفر سوم در سه مجلد به ترتيب در سال‌هاى 1269، 1271 و 1273 با همكارى زنده ياد دكتر محمداسماعيل رضوانى به زيور طبع آراسته شد. روزنامه خاطرات سفر اول نيز در سال 1377 منتشر شد.
در سفر دوم، شاه به عزم فرنگستان در آخرين روز ربيع‌الاول سال 1295 از تهران حركت نموده و ضمن عبور از كرج، قزوين، سياه‌دهن، ابهر زنجان، تبريز، صوفيان، مرند و گلين‌قيا با عبور از ارس به قفقاز وارد مى‌شود. ناصرالدين شاه در سفر اول با كشتى و از درياى مازندران راهى اين سفر مى‌گردد؛ ولى ترس از درياى طوفانى او را بر آن مى‌دارد كه در سفر دوم و سوم از ارس به آن سوى مرز راهى شود. به هر صورت در آن سوى مرز از شهرهائى؛ چون نخجوان، ايروان، تفليس و غيره بازديد نموده و پس از حضور در مسكو و پطرزبورغ و ملاقات با امپراتور و ساير امراى كشورى و لشكرى آن جا و شركت در جشن‌ها و مهمانى‌ها، به آلمان عزيمت مى‌نمايد. در برلن پس از اولين ملاقات با امپراتور هنگامى كه خود را براى شام و مهمانى امپراتور آلمان آماده مى‌نمايد، امپراتور مورد سوء قصد قرار مى‌گيرد و طبع شاهانه از اين حادثه بزرگ «به قول خودش» بسيار آزرده مى‌گردد. به هر حال اقامت يك هفته‌اى خود را در برلين ادامه داده، سپس به بادن‌باد و از آنجا به پاريس مى‌رود. در پاريس اقامت طولانى‌ترى را براى خود تدارکمى‌بيند، چون ديدنى‌هاى آن جا بسيار است؛ از جمله اكسپوزيسيونى كه از تمام جهان صنايع خود را در معرض ديدگان مشتاقان قرار داده بودند و آن طور كه از نوشتجات ناصرالدين شاه برمى‌آيد، غرفه ايران هم بسيار زيبا و الهام گرفته از سنت رايج در اصفهان بوده كه بسيار مورد توجه بازديدكنندگان نيز قرار گرفته است. سپس از فرانسه به استراسبورگ كه در آن زمان در اشغال آلمان‌ها بوده و بعد به اتريش و وين رفته و پس از يك اقامت دل‌انگيز 9 روزه در آنجا عزم بازگشت به ايران مى‌نمايد و از مسير ولاد قفقاز، به بندر پطروفسكى وارد و سفر دريائى خود را در درياى خزر آغاز و از آنجا به انزلى و رشت رفته و سپس در روز هشتم شعبان به تهران وارد مى‌شود.
در اين سفرنامه شاه به شرح جزئيات موزه‌ها، باغ وحش، مجالس رقص و شب‌نشينى، ضيافت‌هائى كه به مناسبت حضور وى ترتيب داده مى‌شده، صنايع و كارخانه‌ها، راه‌ها و وسايل حمل و نقل، مردم كوچه و بازار و مناظر زيباى طبيعت چنان پرداخته و آن وقايع و ديدنى‌ها را چنان با قلم خود به تصوير كشيده است، كه تجليّات ذهنى وى براى خواننده مشهود مى‌گردد. در اين مورد در مقدمه سفر اول نمونه‌هائى آورده شد، از قبيل: درك از هنر، ترس، چابكى، خشم و غضب، رحم و شفقت، طنز و...
كتاب حاضر كلا با دستخط شخص ناصرالدين شاه مى‌باشد، بدون هيچ تغييرى، ولى متن چاپ سنگى را اعتمادالسلطنه ويرايش، بعضى عبارات را تلخيص و حتى بعضى را حذف و در بعضى عبارات حتى كلمات را تغيير داده است. كتابى كه تحت عنوان «سفرنامه فرنگستان نوشته ناصرالدين شاه قاجار (سفر دوم)» با مقدمه دانشمند محترم جناب آقاى ايرج افشار در سال 1363، به طبع رسيده است، تصوير همان چاپ سنگى است كه در زمان ناصرالدين شاه تدوين يافته است. همين طور در مورد واژه‌هاى بكار برده شده، توسط ناصرالدين شاه و نحوه ويرايش سجاوندى بكار برده شده و نوشتن كلمات به شيوه امروزى در اين سه سفرنامه، در مقدمه سفر سوم و اول به نكات مورد نياز اشاره گرديد.
اما اين كتاب همان طور كه قبلا اشاره شد، حاوى متن اصل دستخط شخص ناصرالدين شاه مى‌باشد كه در سال 1362 ه.ش از اداره كل بيوتات وزارت امور اقتصادى و دارایى به سازمان اسناد ملى ايران منتقل شده و در آلبوم شماره 81 در خزانه اسناد سازمان نگهدارى مى‌شود.
در اين كتاب كه كلا از روى متن دستخط بازنويسى شده، در هيچ موردى حذف و اضافه‌اى صورت نگرفته به استثناى يكى دو مورد كه كلماتى مخالف شئون اجتماعى بود و به جاى آن‌ها نقطه گذاشته شد و چون هر جا صفحه‌اى از دستخط به انتها رسيده در متن كتاب حاضر شماره صفحه اصل سند در كروشه جاى داده شده است، رجوع به آن كار مشكلى نخواهد بود.
وضعيت كتاب
شامل فهرست اعلام، فهرست اهم مطالب روزنامه خاطرات با درج روز خاطره و شماره صفحه همچنين فهرست موضوعى اسناد، فهرست عمومى اعلام و تصاوير اعاظم فرهنگستان مى‌باشد كه در پايان كتاب به تصوير كشيده شده است.
منابع مقاله
متن و مقدمه كتاب