شعوبیه: پیدایش و اهمیت آن در سده‌های نخستین اسلامی
شعوبیه: پیدایش و اهمیت آن در سده‌های نخستین اسلامی تألیف زهره خسروی، جنبش شعوبیه که در سده‌های دوم تا چهارم هجری به وجود آمد و با نهضت ترجمه به عربی توأم بود، یکی از شگفت‌ترین پدیده‌های تاریخ و فرهنگ اسلامی است. دربارۀ این جنبش نکته‌ای که کمتر به آن تأکید شده است، تأثیر بزرگی است که این جنبش از یک‌سو بر فرهنگ اسلامی به طور کلی و اعتلای زبان عربی و از سوی دیگر (در سده‌های سوم تا ششم هجری) بر فرهنگ اسلامی ایران و اعتلای زبان فارسی داشته است.
| شعوبیه: پیدایش و اهمیت آن در سده‌های نخستین اسلامی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | خسروی، زهره (نویسنده) |
| ناشر | بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1400 |
| شابک | 5ـ21ـ7706ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
ساختار
کتاب در شش بخش به نگارش درآمده است.
گزارش کتاب
جنبش شعوبیه که در سده‌های دوم تا چهارم هجری به وجود آمد و با نهضت ترجمه به عربی توأم بود، یکی از شگفت‌ترین پدیده‌های تاریخ و فرهنگ اسلامی است. دربارۀ این جنبش نکته‌ای که کمتر به آن تأکید شده است، تأثیر بزرگی است که این جنبش از یک‌سو بر فرهنگ اسلامی به طور کلی و اعتلای زبان عربی و از سوی دیگر (در سده‌های سوم تا ششم هجری) بر فرهنگ اسلامی ایران و اعتلای زبان فارسی داشته است.
شعوبیه که شامل نخبگان غیرعرب به‌ویژه ایرانیان می‌شد، از یک‌سو به آموزۀ قرآنی مساوات و برابری و از سوی دیگر به «گذشتۀ باشکوه» غیرعربی به‌ویژه ساسانیان استناد می‌نمود. جنبش شعوبیه از این نیاز و ضرورت به وجود آمد تا برای خود هویتی ویژه در جامعۀ اسلامی و متمایز از اعراب بسازد که نه‌تنها بر مناطق ارضی، بلکه بر نظام ارزش‌های موجود مسلط شده بودند. بدین‌گونه میان غیراعراب، به‌ویژه ایرانیان از یک‌سو و اعراب و عرب‌دوستان از سوی دیگر، یک مباحثۀ فرهنگی و تا حدودی جدلی به وجود آمد. شعوبیه در عراق ظهور نمود و بیشتر در مرکز عباسی، بغداد گسترش داشت. شعوبیۀ نخست به عنوان یک جنبش برابرخواهانه و ضدعربی در چارچوب ادبیات ظاهر شد که اوج شکوفایی آن در سده‌های دوم و سوم هجری اتفاق افتاد. این جنبش بعدها در زمینۀ زبان در درون ایران ظهور کرد که آخرین نشانه‌های آن در سدۀ ششم هجری یافت می‌شود.
پژوهشی عمیق دربارۀ شعوبیه به این دلیل قابل اهمیت است که شعوبیه به عنوان یک جنبش برابرخواهانه و ضدعربی در چارچوب ادبیات که متشکل از غیراعراب در زمان خلافت عباسیان بود، از سوی متخصصان اسلام‌شناسی به عنوان پدیده‌ای مهم در توسعه و تحول جامعۀ صدر اسلام ارزیابی می‌گردد. از سوی دیگر هنوز کتابی به یک زبان اروپایی منتشر نگردیده که این موضوع را پیچیده و گسترده را مورد بررسی همه‌جانبه قرار داده باشد.
در مقدمۀ این کتاب به مختصری از تاریخ شعوبیه پرداخته شده، سپس به سؤالات کارشده در این کتاب، پژوهش‌های انجام‌شده دربارۀ شعوبیه، ژانرهای ادبی استفاده‌شده و سرانجام ملاحظاتی دربارۀ روش کار و محتوای آن پرداخته شده است.
در فصل نخست پیشینۀ تاریخی پیدایش شعوبیه به تفصیل بررسی شده است. این فصل به‌ویژه شامل موضوعاتی مانند نظام قبیله‌ای اعراب و بر اساس آن تسلط و حاکمیت به‌وجودآمدۀ عربی، موقعیت اجتماعی نومسلمانان تحت فرمانروایی امویان عربگرا و همچنین انقلاب عباسیان می‌شود. افزون بر این، این فصل به تأثیر ساسی و فرهنگی نومسلمانان در دورۀ اول عباسی، به‌ویژه ایرانیان و به طور مثال خاندان برمکی و سهل می‌پردازد. در پایان این فصل به جنبش ترجمه و تأثیر آن بر شعوبیه پرداخته شده است.
فصل دوم بر شعوبیه در سطح زبانی در داخل ایران تمرکز دارد. برای روشن‌کردن این موضوع به ظهور سلسله‌های بومی و خودمختاری سیاسی آنان در ایران و همچنین به حمایت آنها از فرهنگ ایرانی و زبان فارسی دری به عنوان زبان علمی ـ ادبی پرداخته شده است. همچنین خاطرۀ «گذشتۀ باشکوه» ایرانیان در راستای پیدایش اعتمادبه‌نفس و هویت جمعی تودۀ مردم و اعتلای زبان فارسی بررسی شده است.
فصل سوم مربوط به ریشۀ مفهوم شعوبیه و حمایت شعوبیه یا اهل التسویه از آموزه‌های قرآنی مساوات میان همۀ مؤمنین است. در فصل چهارم هفت شخصیتی معرفی شده‌اند که در منابع دست‌اول عربی مستقیم با صفت «شعوبی» نامیده می‌شوند. بر اساس این معرفی، هشت طبقه‌بندی یافت گردید که کوشش رسیدن به مفهوم شعوبی یا تعریف اولیۀ این مفهوم را ممکن می‌سازد.
فصل پنجم بر اساس نزدیکی به مفهوم شعوبیه که هم‌زمان همان تعریف اولیۀ این مفهوم است، شخصیت‌های دیگری معرفی شده که می‌توانند منسوب به شعوبیه شوند؛ اگرچه در منابع عربی مستقیم با صفت «شعوبی» معرفی نشده‌اند.
در فصل ششم نخست به تعریف گسترده‌تر و جامع‌تر مفهوم «شعوبی» پرداخته شده و در ادامه ارتباطات میان نمایندگان شعوبیه بررسی شده و در راستای این امر که «شعوبیه جنبشی اجتماعی بود» یک شبکه ترسیم گردیده است.
در پایان کتاب نتایج پژوهش ارائه شده و کتاب با یک پیوست، نمایۀ کوتاه‌نویسی، کتاب‌نامه و فهرست اعلام به پایان رسیده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات