چغازنبیل: بافت شهری و جنبه‌های معماری در ایلام باستان
چغازنبیل: بافت شهری و جنبه‌های معماری در ایلام باستان تألیف دکتر بهزاد مفیدی نصرآبادی، در حدود سده ۱۳ پیش از میلاد، شهر باستانی دوران ایلامی میانه با نام ال-اونتاش-نپیریشا در چغازنبیل امروزی در خوزستان بنیاد نهاده شد. این کتاب حاصل مجموعه تحقیقاتی است که از سال ۱۳۷۹ تا کنون درباره این شهر باستانی توسط مؤلف صورت گرفته است.
| چغازنبیل: بافت شهری و جنبه‌های معماری در ایلام باستان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مفیدی نصرآبادی، بهزاد (نویسنده) |
| ناشر | بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1400 |
| چاپ | اول |
| شابک | 6ـ24ـ7706ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
ساختار
کتاب در ده فصل به نگارش درآمده است. عناوین بخشهای کتاب عبارت است از:
فصل اول: نام باستانی شهر ایلامی در چغازنبیل و پیشینۀ پژوهش در آن
فصل دوم: زمینۀ تاریخی و فرهنگی دوران ایلامی میانه
فصل سوم: تعیین تاریخ ایجاد شهر و دوران حکومت اونتاش ـ نپیریشا
فصل چهارم: شرایط جغرافیایی چغازنبیل و اکوسیستم منطقه
فصل پنجم: برنامه‌ریزی ایجاد شهر
فصل ششم: جنبۀ آیینی و بعد سمبولیک شهر در شرق باستان
فصل هفتم: بررسی ابعاد و جنبه‌های اندازه‌گیری در ساختارهای معماری
فصل هشتم: بررسی خصوصیات ساختاری بناها
فصل نهم: طراحی بافت شهر و حجم کارهای ساختمانی انجام‌شده
فصل دهم: سکونت و شیوۀ اقتصادی شهر
گزارش کتاب
کهن‌ترین منابعی که در آنها نام ایلام ذکر شده، متعلق به میان‌رودان (بین‌النهرین) و مربوط به هزارۀ سوم پیش از میلادند. در متون سومری برای نامیدن کشور ایلام از علامت NIM به همراه پسوند KI که به معنی سرزمین است استفاده شده است. ایلامیان خود سرزمین‌شان را هلمتمتی یا به صورت ساده هتمتی می‌نامیدند. زبان آنها با هیچ‌یک از زبان‌های اقوام دیگر منطقه، چون سومری‌ها و اکدی‌ها نسبتی نداشته و آنها در این منطقه قومی مستقل بوده‌اند. کهن‌ترین متن ایلامی که این اسم در آن آمده، مربوط به زمان حکومت شاه ایلامی، سیوه ـ پالار ـ هوپک است که تقریباً هم‌دورۀ حمورابی بوده و بر اساس تاریخ‌نگاری کوتاه حدود 1650 سال پیش از میلاد حکومت می‌کرده است.
گسترش و حدود سرزمین ایلام هنوز به‌درستی مشخص نیست. در متون شاهانه سلسلۀ اکد در اواخر هزارۀ سوم پیش از میلاد، مناطق مختلفی به این کشور نسبت داده شده است. ریموش ـ شاه اکدی ـ در یکی از نوشته‌هایش تشریح می‌کند که مانند پدرش سارگون اول، مناطق برهشوم و ایلام را تصرف کرده و چگونه لشکریان این دو منطقه را بین اَوان و شوش در کنار رود قبلیتوم شکست داده و شهرهای ایلام را فتح کرده است. در این نوشته برهشوم به عنوان منطقه‌ای در کشور ایلام ذکر شده است. همچنین در نوشته‌ای از گودئا حاکم سومری، انشان به عنوان بخشی از ایلام نام برده شده است. امروزه مشخص است انشان در تل ملیان امروزی در دشت بیضا در نزدیکی شیراز بوده است. بنابراین وسعت سرزمین ایلام در این زمان حداقل استان‌های امروزی خوزستان، فارس، ایلام و بخشی از لرستان را دربر می‌گرفته است.
ذیقورات به معابد مطبقی گفته می‌شود که از یک یا چند تراس تشکیل شده و بر روی آنها معبد بالا یا معبد اعلی قرار داشته است. واژۀ ذیقورات در زبان‌های امروزی به صورت سلیقه‌ای و به شکل‌های مختلفی آورده شده است. البته بسیاری از زبان‌شناسان ترجیح می‌دهند این کلمه را به شکل اکدی آن Ziqqurat بنویسند. در ایران تلفظ این کلمه از کتب قدیمی اروپایی گرفته شده و عموماً به اشتباه «زیگورات» نوشته می‌شود.
از نظر باستان‌شناسی، ذیقورات‌ها حدود اواخر هزارۀ چهارم پیش از میلاد در میان‌رودان و دشت شوشان شکل گرفته‌اند. احتمالاً سیل‌های بهاری موجب شده در نواحی پست این مناطق، معابد را رفته‌رفته برای حفظ آنها بر روی یک پشته یا تراس درست کنند. اولین نمونه‌های این بناها در اواخر هزارۀ چهارم پیش از میلاد فقط از یک تراس تشکیل شده و معبد بر روی این تراس قرار داشته است. یکی از کهن‌ترین نمونه‌های آن در شهر «اریدو» در جنوب عراق امروزی یافت شده است. در نوشته‌های اسطوره‌ای میان‌رودان از این شهر به عنوان محلی نام برده شده که پس از ایجاد سیلی عظیم، سلسلۀ شاهی از آسمان بر آن نازل شده است. کهن‌ترین ذیقوراتی که در این شهر کشف شده، متعلق به نیمۀ دوم هزارۀ چهارم پیش از میلاد است. ساختار آن به شکل یک تراس به طول 15 متر بوده که بر روی آن معبدی مستطیلی قرار داشته است. در اواخر هزارۀ چهارم تراس این ذیقورات بزرگ‌تر شده و به ابعاد 23 در 12 متر رسیده است. ارتفاع تراس در این دوران حدود 3 متر بوده است.
ذیقورات چغازنبیل که از قرن سیزدهم پیش از میلاد باقی مانده، در حقیقت کمی متأخرتر از ذیقورات دور ـ کوریگلزو بوده و تنها نمونۀ ایلامی است که تاکنون حفاری شده است. با گذر از هزارۀ دوم پیش از میلاد و در هزارۀ اول نیز سنت ایجاد ذیقورات‌ها همچنان برجاست. ذیقورات‌های معروفی از این دوران در میان‌رودان شناخته شده‌اند که از جملۀ آنها می‌توان ذیقورات‌های شهر آشور و ذیقورات مردوک در بابل را نام برد. در شهر آشور افزون بر ذیقورات بزرگی که برای آشور مهم‌ترین خدای آشوریان ساخته شده بود، ذیقورات دیگری وجود داشت که معابد دو خدای دیگر این سرزمین به نام‌های انو و اداد بر روی آن قرار داشتند.
در حدود سده ۱۳ پیش از میلاد، شهر باستانی دوران ایلامی میانه با نام ال-اونتاش-نپیریشا در چغازنبیل امروزی در خوزستان بنیاد نهاده شد. این کتاب حاصل مجموعه تحقیقاتی است که از سال ۱۳۷۹ تا کنون درباره این شهر باستانی توسط مؤلف صورت گرفته است. در طراحی و ساخت این شهر عوامل مختلف مذهبی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نقش داشته‌اند؛ از این‌رو در این پژوهش نه‌تنها اصول معماری، بلکه جنبه‌های گوناگون فرهنگی تمدن کهن ایلامی نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات