صور خیال در نسخه‌های مصور: شاهنامۀ بایسنقری و تهماسبی
| صور خیال در نسخه های مصور | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عصمتی، حسین (نویسنده) |
| ناشر | سوره مهر |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1400 |
| شابک | 5ـ5117ـ03ـ600ـ978 |
| کد کنگره | |
صور خیال در نسخه های مصور: شاهنامۀ بایسنقری و تهماسبی تألیف حسین عصمتی، از موضوع‌ها و اهداف قابل بحث در این کتاب، مطالعۀ عوامل تأثیرگذار بر خوانش و برداشت گوناگون نگارگران بایسنقری و تهماسبی از داستان‌های شاهنامه است. با وجود یک‌دستی و پیوند تاریخی، برداشت‌های متفاوت، این دو شاهنامه را از هم متمایز و ذیل عنوان مکتب یا سبک، قابل بررسی و تطبیق می‌نماید. ویژگی‌های سبک از قبیل چگونگی گزینش امکانات تصویری و بیانی در دو حیطۀ عوامل بیرونی و درونی قابل پیگیری است.
ساختار
کتاب از سه فصل تشکیل شده است.
گزارش کتاب
قصه‌ها، افسانه‌ها و اسطوره‌های ادبیات حماسی ایران پشتوانۀ غنی هنرهای تصویری به شمار می‌روند. در میان این مواریث ارزشمند، شاهنامۀ فردوسی به واسطۀ بیان والای هنری، از قابلیت‌های تصویری شگرفی برخوردار است. بی‌دلیل نیست اگر طی قرن‌های متمادی نقاشان این دیار نسخه‌های متعددی چون شاهنامۀ بایسنقری و تهماسبی را با الهام از آن شاهکار ادبی بر سپیدی اوراق نقش زده‌اند. بدین‌سان ساختار ادبی شاهنامۀ فردوسی تأثیری انکارناپذیر بر نگارگری داشته است؛ بنابراین شاخصه‌هایی از بیان تصویری و کیفیت اثرگذاری آن در نگاره‌های دو شاهنامۀ بایسنقری و تهماسبی موضوعی است که این کتاب بدان پرداخته است.
به منظور روشن‌شدن بیشتر موضوع، کوشیده شده ویژگی‌های ساختار ادبی شاهنامه با نگاره‌های دو نسخۀ بایسنقری و تهماسبی مطابقت داده شود و با ارائۀ مستنداتی تأثیر ساختار ادبی شاهنامه بر آنها بررسی شود. در این مقایسه، تفاوت‌هایی که خوانش نگارگران از ساختار ادبی شاهنامه در دو نسخه به وجود آورده است، آشکار خواهد شد.
در بررسی انواع تصویرسازی‌هایی که در نسبت با متون ادبی ایجاد می‌شود، چند نوع رابطه بین متن و تصویر دیده می‌شود. در یکی از این گونه‌ها، تصویر کاملاً به متن متعهد می ماند و در روایت از متن فراتر نمی‌رود. گونۀ دوم با روش پیشین در تضاد است؛ یعنی تصویر رابطۀ خود را با متن قطع و مستقل از آن عمل می‌کند. نوع سوم که نگارگران شاهنامه‌های بایسنقری و تهماسبی از آن بهره برده‌اند، تعهد به متن است که با این وجود تفسیر تصویری نگارگرد نیز به آن اضافه شده است. نگاره‌ها اگرچه به شخصیت‌ها و روایت حماسه تقید دارند، هنرمند با توجه به صورت‌های خیال به‌کاررفته در اشعار و عناصر بصری و امکانات بالقوه در نگارگری، به بیان وجه متعالی از حماسه پرداخته تا وجود مستور در اشعار و صورت‌های خیال آشکار شود.
از موضوع‌ها و اهداف قابل بحث در این کتاب، مطالعۀ عوامل تأثیرگذار بر خوانش و برداشت گوناگون نگارگران بایسنقری و تهماسبی از داستان‌های شاهنامه است. با وجود یک‌دستی و پیوند تاریخی، برداشت‌های متفاوت، این دو شاهنامه را از هم متمایز و ذیل عنوان مکتب یا سبک، قابل بررسی و تطبیق می‌نماید. ویژگی‌های سبک از قبیل چگونگی گزینش امکانات تصویری و بیانی در دو حیطۀ عوامل بیرونی و درونی قابل پیگیری است.
واژگانی در تحقیق وجود دارد که در پیشبرد کتاب اهمیت دارد؛ بنابراین در فصل اول با عنوان مبانی نظری شرح داده شده است. همچنین با هدف تبیین عوامل بیرونی، بازۀ زمانی تیموری و صفوی مطالعه شده است. در انتهای هر دوره، بحث جمع‌بندی‌ها و یافته‌ها ارائه شده است.
شاهنامۀ فردوسی مرجع تصویرگری نسخه‌های بایسنقری و تهماسبی، به عنوان عامل درونی در فصل دوم مطالعه شده است. ساختار ادبی منظومۀ فردوسی در قالب علوم بلاغی شامل آرایه‌های ادبی و ویژگی‌های داستانی از مسائل مطرح‌شده در این فصل است. مهم‌ترین بحث نویسنده صورت‌های خیال و آرایه‌های ادبی از عوامل شاخص و اثرگذار در کیفیت دو شاهنامه است. در انتها جدولی طراحی شده که فراوانی صورت‌های خیال به‌کاررفته در دو نسخۀ مصور را نشان می‌دهد.
ویژگی‌های سبک دو نسخه، با توجه به عوامل بیرونی و درونی در فصل سوم بررسی شده است. قرارگرفتن مختصات ساختاری دو نسخه در کنار هم سبب مقایسۀ آنها از سوی خواننده می‌شود؛ به همین منظور ترکیب‌بندی‌ها و عناصر تصویری و بصری نگاره‌های دو شاهنامه در کنار هم بررسی شده است. از نسخۀ بایسنقری 19 نگاره و نسخۀ تهماسبی 56 نگاره به عنوان نمایندۀ دیگر نگاره‌ها انتخاب شده که در مجموع 75 نگاره شده است. تعدادی از نگاره‌های هر نسخه موضوعی مشترک و مابقی نگاره‌ها موضوعی متفاوت دارند. در انتها دو جدول طراحی شده که فراوانی صورت‌های خیال به‌کاررفته در نگاره‌های منتخب را نشان می‌دهد. این جدول‌ها همچنین ویژگی ساختاری آنها را معرفی می‌کنند. در بخش پایانی کتاب، یافته‌ها ارائه شده و چکیده با عنوان نتیجه آورده شده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات