شکوه شمس، سیری در آثار و افکار مولانا

شکوه شمس، سیری در آثار و افکار مولانا
پدیدآوران	شیمل، آنه‌ ماری (نویسنده) لاهوتی، حسن (مترجم) آشتیانی، سید جلال‌الدین (مقدمه‌نویس)
ناشر	شرکت انتشارات علمي و فرهنگي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1382ش.
چاپ	چهارم
شابک	‎964-445-021-3
موضوع	مولوی، جلال‌الدين محمد بن محمد، 604 - 672ق. شمس تبريزي - نقد و تفسير شعر فارسی - قرن 7ق. - تاريخ و نقد
کد کنگره	‏1 ‎‏/‎‏ش‎‏9‎‏ش‎‏8 / 5279 PIR

شکوه شمس، سیری در آثار و افکار مولانا تألیف آنه ماری شیمل؛ ترجمه حسن لاهوتی، با مقدمه جلال‌الدین لاهوتی، این کتاب، از مهم‌ترین پژوهش‌های برجسته و مبسوطی است که یکی از محققان و مولوی شناسان مشهور غربی، دربارۀ زندگی، آثار، اندیشه و نفوذ مولانا انجام داده و در چهار بخش: زمینه تاریخی؛ خیال‌بندی مولوی؛ الهیات مولوی؛ و نفوذ مولوی در شرق و غرب؛ تنظیم و تدوین کرده است.

مترجم پس از برگردان آن از انگلیسی به فارسی، مقدمه‌ای از جلال‌الدین آشتیانی و تکمله‌ای از نجیب مایل هروی را نیز به ترتیب در آغاز و پایان کتاب افزوده است.

در بخش زمینۀ تاریخی، پیشینۀ تصوف، سرگذشت مولانا از تولد تا وفات، سنت شعری و الهام‌گیری او از شاعران و عارفان بزرگ، به اختصار مورد تحقیق و بررسی قرار می‌گیرد.

در بخش دوم، به بررسی موضوع خیال‌بندی یا صور خیال مولوی می‌پردازد. مؤلف، برای رسیدن به نظم فکری مولانا و منظم سازی حدود شصت هزار بیت مثنوی و دیوان کبیر، می‌نویسد: «از آنجا که مولانا پیش از هر چیز شاعری عارف است، تفسیر کردن زوایای مختلف شعر او که نخستین آن زبان شعری و بعد از آن، اندیشه عارفانه او باشد، روش منطقی به نظر می‌آید. این دو تصویر که با هم تلفیق شود می‌تواند دست کم بخشی از شخصیت و آثار شعری پایان ناپذیر او را آشکار سازد». بنابر این وی کوشیده است، مسأله خیال‌بندی مولانا را از آیات قرآن که منبع هر دو بُعد به حساب می‌آید، استنباط کند؛ خصوصا آیه «سَنُرِيهِمۡ ءَايَٰتِنَا فِي ٱلۡأٓفَاقِ وَفِيٓ أَنفُسِهِمۡ .....» (فصلت:53) که به گفته مؤلف؛ به مولانا و دیگران امکانات بی‌پایان بخشید تا قدرت خلاقه آفریدگار را در یکایک وجوه و ظواهر زندگی مشاهده کنند، قدرتی که خود را در جماد، رنگین کمان، در گل، مرغ، در آدمی و فرشته آشکار می‌سازد. خانم پرفسور شیمل، بر اساس این تحلیل می‌گوید مولانا برای بیان معانی و مفاهیم والای عرفانی به زبان و هنر شعری از خیال‌بندی یا صورخیال، مثل تشبیه، تمثیل، استعاره در زمینه‌های گوناگون، به طور بسیار زیبا و شگفت انگیز بهره گرفته است.

او در این بخش، موضوع خیال‌بندی در اشعار مولانا را به طور گسترده، عمیق و عالمانه مورد مطالعه و تحقیق قرار داده و نتیجه کارش را در ذیل این عناوین، تنظیم و ترتیب داده است:

خیال بندی خورشید؛ خیال بندی آب؛ صور خیال باغ؛ خیال بندی از حیوانات؛ کودکان در خیال بندی مولوی؛ خیال بندی از زندگی روزمره؛ خیال بندی خوراکی‌ها در اشعار مولوی؛ خیال بندی با امراض؛ خیال بندی قرآنی؛ خیال بندی گرفته شده از تاریخ و جغرافیا؛ خیال بندی از تاریخ تصوف ؛ خیال بندی از رقص و موسیقی.

روش کار وی، در این بخش به این ترتیب است که هر بخش با آیه‌ای از قرآن که متناسب با موضوع بحث است، آغاز می‌شود و بعد با ذکر نمونه‌ها و مثال‌هایی از آثار مولانا، دلیل و مناسبت کاربرد خیال بندی را تحلیل و بررسی می‌کند.

بخش سوم، به الهیات مولوی اختصاص دارد؛ مؤلف می‌گوید در باب کلام یا الهیات عرفانی مولانا، تقریبا غیرممکن است که تصویر خلاصه شده‌ای ترسیم کند؛ زیرا سخنان مولانا دربارۀ این موضوع در مواقع مختلف بسیار متفاوت است. اما او، در عین حال، موضوعاتی مانند خدا شناسی؛ مقام آدمی؛ نبوت؛ عشق؛ و دعا را از دیدگاه مولانا به طور بسیار فشرده و به دقت مورد تحقیق و بررسی قرار می‌دهد. در بحث خدا شناسی؛ با استفاده از آیات قرآنی و گفتار مولانا این مسأله بررسی می‌شود که خداشناسی مولانا، گفت و شنود مدام با خداوندی است که اوصافش به خوبی در آیةالکرسی بیان شده و او دنیا را آفرید و در هر لحظه چیزی نو از کتم عدم به وجود می‌آورد و منظور خداوند از آفرینش آن است که مخلوقات، او را عبادت و پرستش کنند. همچنین دربارۀ آدمی و مقام او از نظر مولانا این موضوع طرح و بررسی می‌شود که عالی‌ترین مقام در آفرینش به انسان بخشیده شده و انسان موجود انتخابگر است و بر حیوان و فرشته برتری دارد.

بررسی نظر مولانا در بحث نبوت به این صورت است که اگر آدمیان عالی‌تری تجلی قدرت خدا هستند، پیامبر اسلام(ص) در این میان عالی‌ترین مرتبه را دارد. او برای همه رحمت و وجود او محور زهد و تقوای هر مسلمان محسوب می‌شود.

اما دربارۀ عشق و دعا، این اصل که عشق الهی سابق بر عشق بشری است و وجود عشق متقابل و جریان عشق در تمامی حیات آفرینش، به عنوان اساس اندیشه مولانا معرفی و تشریح می‌شود؛ و سرانجام به این بحث می‌رسد که عالی‌ترین تجربه این عشق، عشق متقابل میان آدمی و خداوند است که در دعا تجلی می‌یابد.

در اینجا نیز بحث با آیه‌ای از قرآن آغاز می‌شود و سپس با استناد به کلام مولانا، دیدگاهوی در این زمینه، مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.

در بخش چهارم، با عنوان نفوذ جلال‌الدین مولوی در شرق و غرب، گزارشی از فعالیت‌های مولوی شناسی و مثنوی پژوهی در ترکیه، شبهه قارۀ هند و مغرب زمین ارائه می‌دهد، ولی نسبت به پژوهش‌های انجام شده، توسط فارسی زبانان کمتر می‌پردازد. برای جبران این کاستی، گزارشی از تحقیقات ایران و افغانستان و دیگر فارسی زبانان، توسط نجیب مایل هروی، تدوین و در پایان کتاب به عنوان تکملۀ بخش چهارم افزوده شده است.

در پایان کتاب و در بخش ضمایم 137 صفحه به یادداشت‌های مؤلف و 154 صفحه دیگر به یادداشت‌های مترجم اختصاص دار. فهرست آیات قرآنی، احادیث، نام افراد و جای‌ها فهرست منابع به خط عربی و لاتین در پایان کتاب درج شده است.

منابع مقاله

عالمی، محمدعَلَم، کتاب‌شناسی توصیفی مولانا (شامل جدیدترین تحقیقات و قدیمی‌ترین کتاب‌های مولوی پژوهی)، قم، انتشارات دانشگاه قم، 1392ش.