مقدمتان في علوم القرآن
مقدمتان في علوم القرآن مقدمه دو متن کهن در علوم قرآنی است؛ مقدمه نخست متعلق به کتاب «المباني في نظم المعاني» كه به سال 425ق به رشته تحریر درآمده است. متأسفانه از نویسنده این اثر اطلاعی در دست نیست. مقدمه دیگر، مربوط به تفسیر «المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزیز» تألیف ابن عطیه (480ـ545ق) مفسر، فقیه و قاضی‌القضات شهر قرطبه است.
| مقدمتان في علوم القرآن | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جفری، آرتور (نویسنده)
ابن عطیه، عبدالحق بن غالب (نویسنده) صاوي، عبدالله اسماعيل (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | المباني لنظم المعاني
الجامع المحرر و هما مقدمة کتاب المباني و مقدمة ابن عطية |
| ناشر | مکتبة الخانجي |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| چاپ | 1 |
| موضوع | قرآن - علوم قرآنی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 69/5 /م7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
چاپ اول این اثر توسط آرتور جفری (متوفی 1959م)، مستشرق و قرآن‌پژوه مسیحی تصحیح شده و چاپ دوم آن، توسط عبدالله اسماعیل صاوی، تصحیح و ملحقات و استدراکاتی بدان افزوده شده است.
اهمیت کتاب
اثر حاضر، کتاب بسیار مهمی است که حقایق مهمی در ارتباط با شیعه از زبان عالمان متقدم سنی قدیم، در آن آمده است.[۱]
ساختار
کتاب با مقدمه محقق چاپ دوم و تصدیر چاپ اول آغاز و مطالب در دو بخش اصلی (مقدمه اول و مقدمه دوم)، تنظیم شده است. مقدمه نخست مشتمل بر ده فصل و مقدمه دوم شامل ده باب است.
گزارش محتوا
مقدمه که به قلم عبدالله اسماعیل صاوی نوشته شده، به برخی از اقدامات صورت گرفته در چاپ دوم اشاره گردیده است.[۲] و در تصدیر، مطالبی پیرامون موضوع کتاب و مؤلفین و نیز نسخه خطی آن، عنوان گردیده است.[۳]
در بخش نخست، به مقدمه کتاب «تفسیر المبانی فی نظم المعانی» اختصاص یافته است. بر اساس اظهارنظر مؤلف در خود کتاب، وی تألیف آن را در سال 425ق آغاز کرده است[۴].
این اثر، متعلق به مؤلفی ناشناخته در قرن پنجم است. جفری آرتور مؤلف این کتاب را فردی اندلسی دانسته درحالی‌که مؤلف این اثر، از علمای کرامی نیشابور و به عقیده برخی احتمالاً «ابومحمد حامد بن احمد جعفر بن بسطام طحیری» بوده است. این کتاب، موردتوجه برخی قرآن‌پژوهان غربی بوده و حتی قبل از چاپ، نولدکه و شاگردانش، از نسخه خطی آن، برای تألیف تاریخ قرآن، استفاده کرده‌اند[۵].
مؤلف در این مقدمه، بخش قابل‌توجهی از مطالب را به فهرستی از ترتیب تاریخی سوره‌ها و سپس به بررسی ترتیب یا نظم کنونی قرآن، اختصاص داده است. در این مقدمه، فرایند نزول، با دقت خاصی مورد بررسی قرار گرفته است، چه مؤلف اظهار می‌دارد که قرآن بر اساس نیاز زمان (علی حسب الحاجة) نازل شده، اما ترتیب کنونی و موجود در مصاحف، مطابق با لوح محفوظ است. تنها توضیح اضافه‌ای که مؤلف در شرح مقصود خود، از عبارت «علی حسب الحاجة» می‌آورد، این است که آن عبارت را همین‌طور، ساده و بی‌توضیح، رها کند[۶].
این مقدمه، به تبیین مباحث علوم قرآنی اختصاص یافت و در ده فصل، به ترتیب زیر، تنظیم شده است: در فصل نخست، ابتدا، با اشاره به نام سوره و آیه موردنظر، ترتیب نزول قرآن بیان شده و سپس مکی یا مدنی بودن سوره‌ها مشخص شده است[۷].
فصل دوم، به کیفیت و چگونگی جمع مصاحف در زمان عثمان و عدم این کار در زمان خلیفه اول و دوم، اختصاص یافته است[۸].
در فصل سوم، به بحث و بررسی پیرامون موضوع ترتیب کلام الهی پرداخته شده[۹] و در فصل چهارم، به‌صورت خلاصه، بحث تحریف و ادعاهای مبنی بر زیادت یا نقصان در قرآن کریم و وجود خطا یا نسیان و کشف آن، مطرح و نقد شده است[۱۰].
بحث اختلاف نسخ مصاحف و به وجود آمدن اختلاف در قرائات و به دلیل آن، در فصل پنجم مطرح گردیده[۱۱] و در فصل ششم به موضوع اختلاف در عدد سوره‌ها و شمارش آن، پرداخته شده است[۱۲].
در فصل هفتم، مسائل مربوط به تفسیر و تأویل و محکم و متشابه در قرآن و مسائل مرتبط با آن مطرح گردیده[۱۳] و در فصل هشتم، پرهیزکنندگان از تفسیر و قائلان به جواز آن معرفی شده‌اند[۱۴].
فصل نهم، به موضوع نزول قرآن بر هفت حرف و طرح نظرات مطرح شده در این زمینه اختصاص یافته[۱۵] و در فصل دهم، تنزیل قرآن و تعداد آیات، کلمات و حروف آن، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است[۱۶].
در بخش دوم، به مقدمه تفسیر «المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز» نوشته ابن عطیه پرداخته شده است. این تفسیر، از تفاسیر برجسته روایی در مغرب زمین شناخته شده است که بر تفاسیر بعد خود تأثیر بسزا و آشکاری داشته و در عصری نگاشته شده است که دولت مرابطین در اندلس تازه به قدرت رسیده بود و در جنگ‌های مداوم با دیگر دول بود. ابن عطیه نیز در این جنگ‌ها به‌عنوان سرباز شرکت داشته و ازاین‌رو، این تفسیر، به آیات جهاد با تأکید بیشتری پرداخته شده است و اشعار حماسی در این تفسیر فراوان به چشم می‌خورد[۱۷].
این مقدمه، از حیث بررسی مسائل قرآنی، بسیار مشابه با مقدمه طبری است، چه تنها به فضائل القرآن، روایات سبعة احرف و موضوع اعجاز قرآن، پرداخته است[۱۸].
از جمله عناوین مطرح شده در این مقدمه، عبارتند از: روایاتی از پیامبر(ص) و صحابه پیرامون فضایل قرآن و ضرورت اعتصام به آن؛ فضایل تفسیر قرآن و دقت در لغات و معانی آن؛ اعجاز قرآن؛ استعاذه؛ تفسیر بسم‌الله الرحمن الرحیم و...[۱۹].
وضعیت کتاب
از «تفسیر المبانی» یک نسخه در موزه برلین وجود داشته و بازخوانی اثر حاضر بر اساس آن انجام گرفته است.[۲۰]
فهرست مطالب به همراه فهرست اعلام و آیات قرآن، در انتهای کتاب آمده است.
در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۲۱] و اشاره به اختلاف نسخ[۲۲]، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است[۲۳]
پانویس
- ↑ ر.ک: ایکنا، 1396
- ↑ مقدمه، ص1- 2
- ↑ تصدیر، ص3- 4
- ↑ ر.ک: اندرو ریپین، پاورقی ص94
- ↑ ر.ک: رحمتی، محمدکاظم، ج10، ص484
- ↑ ر.ک: اندرو ریپین، ص95
- ↑ متن کتاب، ص8- 16
- ↑ همان، ص17- 38
- ↑ همان، ص39
- ↑ همان، ص78-
- ↑ همان، ص117- 133
- ↑ همان، ص134- 171
- ↑ همان، ص، ص172- 182
- ↑ همان، ص، ص183- 206
- ↑ همان، ص207- 234
- ↑ همان، ص235
- ↑ فرجامی، اعظم، ص134
- ↑ ر.ک: اندرو ریپین، ص95
- ↑ متن کتاب، ص251- 286
- ↑ ر.ک: اعرابی، غلامحسین، ص63
- ↑ ر.ک: پاورقی، ص91
- ↑ ر.ک: همان، ص96
- ↑ ر.ک: همان
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- رحمتی، محمدکاظم، «دانشنامه جهان اسلام» زیر نظر غلامعلی حداد عادل، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، چاپ اول، تهران، 1377.
- فرجامی، اعظم، «روش‌شناسی تفسیر ابن عطیه»، پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز)، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، سال دوم، شماره 7، تابستان 1389ش، از صفحه 133 تا 152.
- اندرو ریپین، «دیدگاه زرکشی و سیوطی در باب روایات اسباب النزول»، پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز)، مجله: ترجمان وحی، شماره 27، بهار و تابستان 1389، (16 صفحه- از 92 تا 107).
- اعرابی، غلامحسین، «شخصیت و آثار مؤلف تفسیر المبانی لنظم المعانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور(نورمگز)، مجله: مقالات و بررسی‌ها، شماره 71، تابستان 1381، (2 صفحه- از 63 تا 64).
- خبرگزاری بین‌المللی قرآن «ایکنا»، 25 خرداد 1396، به آدرس اینترنتی: