تبریزیان اصفهان: نقش تبریزیان در توسعۀ اصفهان عصر صفوی
| تبریزیان اصفهان: نقش تبریزیان در توسعۀ اصفهان عصر صفوی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حسین‌زاده خوشزاد، ام‌البنین (نویسنده) |
| ناشر | تاریخ ایران |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۴۰۲ش |
| شابک | 5ـ95ـ8687ـ600ـ978 |
| کد کنگره | |
تبریزیان اصفهان: نقش تبریزیان در توسعۀ اصفهان عصر صفوی تألیف ام‌البنین حسین‌زاده خوشزاد؛ در این کتاب سعی نویسنده بر این بوده است که به فرضیۀ کوچاندن تبریزی‌ها که از موقعیت ویژه برخوردار بودند، به‌ویژه هنرمندان، صنعتگران، شاعران، تاجران و... توسط شاه عباس از تبریزی که مدام مورد تاخت‌وتاز و تاراج امپراتوری عثمانی قرار می‌گرفت، به حاشیۀ امن و پایتخت نوبنیاد صفوی بپردازد و با استفاده از منابع معتبر تاریخی به اثبات آن بپردازد.
ساختار
کتاب از 5 فصل تشکیل شده است.
گزارش محتوا
مهاجرت از دیرباز یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های انسان به شمار می‌رفت. شاید در بدو امر مهاجرت تنها جنبۀ اقتصادی و به منظور تأمین غذا و دسترسی به منابع غذایی داشته است؛ البته بعدها دوری از خطرات و فرار از دشمن به عنوان عاملی مهم در مهاجرت به شمار می‌آمد. اما مهاجرت به هر عنوانی غالباً هدفی مشترک داشته است که عبارت از رسیدن به زندگی بهتر و امنیتی دائمی بوده است.
می‌توان گفت در ادوار مختلف مهاجرت‌ها عاملی برای مبادلات فرهنگی و تجاری نیز شده‌اند. هنرمندان و تجار در زمرۀ مهاجرانی قرار گرفته‌اند که اگر به‌زور مجبور به ترک خانه و کاشانه نشدند، خفقان و عدم وجود آزادی‌های مشروع، بیم هجوم گاه و بیگاه همسایگان متجاوز به سرزمین مادری، آنان را وادار به ترک سرزمین‌شان می‌کرد. این مهاجرت‌ها هرچند بسیار دشوار بود، منفعت و سود بسیاری برای سرزمین مقصد به دنبال داشت که اشاعۀ فرهنگی نو، هنری جدید و ناب را به عنوان بخشی از این منافع می‌توان برشمرد.
سرزمین پهناور ایران که شاهد تشکیل، قدرت‌گرفتن و سقوط سلسله‌های بسیاری در طول تاریخ چندین هزارساله خود بود، همواره با مهاجرت چه به صورت جمعی و چه به صورت فردی روبرو بوده است. مسیر مهاجرت‌ها نیز بسته به عقاید و اوضاع اجتماعی دوسویه بود که بررسی هر کدام از برهه‌های تاریخی نیاز به تحقیقاتی وسیع در آن حوزه دارد؛ برای نمونه مهاجرت هنرمندان و شاعران ایرانی به دربار گورکانی هنر یا امپراتوری عثمانی نمونه‌ای از مهاجرت‌های خودخواسته یا تحت فشارهای سیاسی و مذهبی به شمار می‌رود. در این میان این کتاب به موضوع مهاجرت ـ کوچاندن ـ تجار، هنرمندان، علما و دانشمندان تبرییز در عصر صفوی به‌ویژه دورۀ شاه عباس صفوی از تبریز به نوپایتخت صفوی ـ اصفهان ـ می‌پردازد.
با مطالعۀ تاریخ دوران صفویه و به‌ویژه پایتختی اصفهان، در مسیر شکوه و جلال پایتخت صفویه به ردپای مهاجرانی برمی‌خوریم که حتی گذر زمان نیز نتوانسته است گرد فراموشی بر آثار ماندگار آنها بپاشد. این آثار ـ ابنیه‌ها، گنجینه‌های هنری و کتاب‌ها و اشعار ماندند تا گواهی بی‌مدعا اما مستدل بر وجود و توانایی بی‌مانند خالق‌شان باشند. برخی چون میرعبدالباقی و علیرضا تبریزی خط‌شان مزین‌کنندۀ ابنیه‌ها، برخی چون صائب و تأثیر و... اشعار نغزشان ماندگار در تارک ادبیات، برخی چون ملاعبدالله افندی تبریزی و ملارجبعلی تبریزی عالم، دانشمند و فیلسوف و صاحب‌نظر و برخی چون ساروتقی و محمدبیگ تبریزی از صاحب‌منصبان بانفوذ و بسیار تأثیرگذار در سلسله و پایتخت زیبای صفویه، نام خود را در تاریخ ایران ماندگار کردند.
در این کتاب سعی نویسنده بر این بوده است که به فرضیۀ کوچاندن تبریزی‌ها که از موقعیت ویژه برخوردار بودند، به‌ویژه هنرمندان، صنعتگران، شاعران، تاجران و... توسط شاه عباس از تبریزی که مدام مورد تاخت‌وتاز و تاراج امپراتوری عثمانی قرار می‌گرفت، به حاشیۀ امن و پایتخت نوبنیاد صفوی بپردازد و با استفاده از منابع معتبر تاریخی به اثبات آن بپردازد.
در فصل نخست کتاب اشاره‌ای گذرا به تاریخ تبریز و موقعیت اقتصادی و فرهنگی آن تا پیش از برآمدن صفویه شده است. فصل دوم کتاب سیر برپایی پایتخت‌های صفویه از تبریز تا اصفهان را بررسی می‌کند و به علل انتقال پایتخت صفویه پرداخته شده است. فصل سوم به بررسی توسعۀ اصفهان، ساخت شهرک‌های نوبنیاد و اسکان مهاجران در سومین پایتخت سلسلۀ صفوی اختصاص یافته است. در فصل چهارم به معرفی شخصیت‌های هنرمند، شاعر، صنعتگر و.. که از تبریز به اصفهان کوچانده و بیشتر در محلۀ تبریزیان اسکان داده شدند، پرداخته شده است. البته در این میان تبریزی‌های مهاجر نسل دوم و سوم که در اصفهان نشو و نما یافتند نیز در این فصل معرفی شده‌اند. به دلیل اینکه تاریخ تولد یا وفات بیشتر افراد معرفی‌شده در این فصل بر اساس مستندات تاریخی ممکن نشده است، برای سهولت امر معرفی اینان بر اساس حروف الفبا و در شش طبقۀ خوشنویسان، سخنوران، دانشمندان، صاحب‌منصبان، بازرگانان و هنرمندان انجام شده است. فصل پایانی کتاب اختصاص به ارامنۀ تبریزی دارد که در محلۀ تبریزی‌های شهرک جلفای اصفهان مأوا گزیدند.[۱]
پانويس