ریاض المحبین: متنی اخلاقی ـ عرفانی از دوره قاجار
| ریاض المحبین: متنی اخلاقی ـ عرفانی از دوره قاجار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ه‍داي‍ت، رضاقلیخان (نویسنده) ایرانی، نفیسه (مصحح) |
| ناشر | دانشگاه ادیان و مذاهب |
| مکان نشر | قم |
| سال نشر | ۱۴۰۲ش |
| چاپ | يکم |
| شابک | 2ـ30ـ7967ـ622ـ978 |
| موضوع | عشق (عرفان)
عشق در ادبيات عشق - جنبه هاي قرآني |
| کد کنگره | 1402 9ر4هـ / 286/9 BP |
ریاض المحبین: متنی اخلاقی ـ عرفانی از دوره قاجار تألیف رضاقلی ابن محمدقلی نوری، مصحح نفیسه ایرانی؛ «ریاض المحبین» عنوانی کتابی اخلاقی ـ عرفانی است که در زمان ناصرالدین شاه قاجار نوشته شده و به همو تقدیم شده است. کتابت خوشنویس بنام قاجاری، یعنی محمدرضا کلهر از این کتاب و وجود نسخه‌ها و چاپ‌های متعدد از این کتاب، نشان‌دهندۀ اهمیت و توجه به این اثر قجری در زمان خود است.
ساختار
کتاب از دو مقاله و سه باب تشکیل شده است.
گزارش محتوا
«ریاض المحبین» عنوانی کتابی اخلاقی ـ عرفانی است که در زمان ناصرالدین شاه قاجار نوشته شده و به همو تقدیم شده است. کتابت خوشنویس بنام قاجاری، یعنی محمدرضا کلهر از این کتاب و وجود نسخه‌ها و چاپ‌های متعدد از این کتاب، نشان‌دهندۀ اهمیت و توجه به این اثر قجری در زمان خود است.
نام نویسندۀ این کتاب رضاقلی بن محمدقلی نوری است که با رضاقلیخان هدایت فقط در نام اشتراک دارد. از فحوای عبارات برمی‌آید که نویسنده این کتاب را در سن کهولت یا میان‌سالی تألیف کرده است. مؤلف در اثر خویش به سال پایان تألیف اشاره‌ای نمی‌کند؛ اما چون در مقدمه از ناصرالدین شاه قاجار یاد کرده و همچنین ازآنجاکه قدیمی‌ترین نسخۀ مکتوب این اثر، تاریخ کتابت 1270 قمری را دارد، مشخص می‌شود این اثر بین سال‌های 1264 تا 1270 قمری کتابت شده است.
کتاب دربرگیرندۀ حکایات ترایخی دربارۀ محبت و اقسام آن است که با چاشنی تمثیل‌ها، آیات، احادیث، ادعیه و سخنان بزرگان و مشایخ به‌تفصیل پرداخته شده است. پندها و اندرزها در نکوهش محبت ناپایدار دنیایی و بیان کمال و حقیقت محبت، با زینت حکایات و ابیاتی که اغلب از مثنوی مولاناست، آراسته شده و اشعار خود نویسنده نیز در آن آمده است. حکایت‌های فابل به‌ویژه در «مقالۀ اول» یادآور «کلیله و دمنه» و بدنۀ حکایتی این کتاب یادآور «گلستان» سعدی است و رابطۀ بینامتنی این کتاب با این آثار و آثار ادبی فاخر پیش از خود مشهود است.
مؤلف بنای کتاب را بر یک مقدمه و دو مقاله گذاشته است. البته پیش از مقدمه، خطبه‌ای می‌آورد که شامل حمد خدا، ستایش پیامبر اکرم (ص) و وزیر او (احتمالاً امیرکبیر) است. پس از آن سه بخش اصلی اثر آمده که جزئیات آنها بر این مطالب استوار است. در مقدمه سخن از عشق و اهمیت آن و تقسیم محبت انسان به دو قسم محبت الهی و محبت دنیایی است.
مقالۀ اول کتاب در مذمت محبت دنیا و مافیهاست که موجب کفر و نفاق و شرک و شقاق می‌شود و دربرگیرندۀ 26 حکایت و هفده تمثیل است. مؤلف در مقالۀ دوم کتاب وارد بحث محبت ممدوح می‌شود که باب اول آن شامل محبت دنیاست و از باب دوم وارد مبحث محبت اولیای خدا و مقربان درگاه الهی می‌شود. از حکایت دهم از باب دوم نیز وارد داستان عاشورا می‌شود؛ اما حکایات عاشورایی بیشتر در باب سوم که «در محبت حق‌تعالی و عشق حقیقی» نام گرفته، بسط می‌یابد و با جزئیات بیشتری به این واقعه پرداخته می‌شود. در این بخش همچنین در قالب نثر، کتاب به خدمت سخنان منظومی درمی‌آید که نیمی از مؤلف کتاب و نیمی دیگر از مثنوی مولاناست. این اشعار از نمونه‌های پرسوزوگذار و همچنین از تأثربرانگیزترین شعرهای عاشورایی به شمار می‌رود.
نویسنده از نویسندگان دورۀ قاجار است و در دوره‌ای می‌نویسد که نثر از مغلق‌گویی و مطنب‌نویسی در حال بازگشت به سمت نثری نسبتاً ساده و روان است. او کوشیده است با ایجاد تناسب در موسیقی لفظی کلمات، نثری مسجع و موزون خلق کند. برای تحقق این امر گاهی به واژه‌سازی روی آورده یا از واژه‌سازی دیگران بهره برده است. یکی از ویژگی‌های زبانی نثر این کتاب، ساختن واژه‌های مرکبی چون معجزبیان، محبت‌ذخایر، وافی‌هدایه و ... است. همچنین استفاده از ترکیب‌های خاصی که در متون این دوره کمابیش به کار رفته است؛ مانند جناب ختمی‌مآب، جناب رسالت‌مآب، جناب خلت‌مآب و .... .
به‌کارگیری آیات و احادیث در این کتاب به گونه‌ای است که در بیشتر موارد با متن نویسنده درهم‌آمیخته و جزء جدایی‌ناپذیر کلام او شده است. این شیوه بنا بر نظر بلاغیان، بلیغ‌ترین استفاده از آیات و احادیث است. نویسنده همچنین بر امثال و حکم فارسی و عربی اشراف درخوری داشته و در لابلای کلام خود به‌تناسب از آنها بهره برده است.
در «ریاض المحبین» شعرهای بسیاری عمدتاً در قالب مثنوی از مؤلف ذیل عبارت «لمؤلفه» آمده است. اشعار او هرچند از حیث مرتبۀ شعری متوسط است، ویژگی ارزشمندش این است که اغلب مناسب حال، ضمن حکایات و از زبان شخصیت‌های حکایات آمده است. در پایان کتاب نیز اشعاری از مؤلف دربارۀ واقعۀ عاشورا آمده است که در زمرۀ پرسوزوگدازترین اشعار عاشورایی قرار می‌گیرد و بیان‌کنندۀ احساسات و اعتقاد راسخ نویسنده به خامس آل عبا (ع) و یاران باوفای اوست.
از این کتاب ده نسخه در کتابخانه‌های مختلف شناسایی شده است؛ اما ازآنجاکه چاپ سنگی این کتاب به خط محمدرضا کلهر که در سال 1270 قمری کتابت شده، مطابق منابع قدیمی‌ترین متن موجود از کتاب است، همان مبنا و اساس قرار داده شده و نسخۀ شمارۀ 330 دانشگاه تهران و نسخۀ شمارۀ 13867 کتابخانۀ مجلس با نسخۀ اساس مقابله شده‌اند.[۱]
پانويس