تاریخ تشیع در ایران به روایت فرهنگ مادی
تاریخ تشیع در ایران به روایت فرهنگ مادی تألیف گروهی از نویسندگان به کوشش محمدحسین افراخته، حمیدرضا آذری‌نیا؛ در این کتاب با اصل قراردادن فرهنگ مادی شیعه در ایران پیشاصفوی، تلاش بر آن است که پیشینۀ تاریخی ایران در این دوره مورد بررسی قرار گیرد. آنچه در این روش به عنوان منبع اصلی به شمار می‌آید، اشیایی است که در زمرۀ فرهنگ مادی تشیع در ایران پیشاصفوی به شمار می‌روند و در کنار آنها از گزارش‌های منابع مکتوب تاریخی یاری گرفته می‌شود.
| تاریخ تشیع در ایران به روایت فرهنگ مادی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | افراخته، محمدحسین (نویسنده) آذری‌نیا، حمیدرضا (نویسنده) |
| ناشر | نگاه معاصر |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۴۰۲ش |
| شابک | 6ـ359ـ290ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
ساختار
پس از مقدمه کتاب، عناوین و مقالات نگاشته شده است:
بازخوانی تشیع سلطان محمد خدابنده به روایت سکه‌های دورۀ حاکمیت وی: تداوم یا عدم تداوم/ حسین محسنی
بررسی مؤلفه‌های غصب مقام خلافت امیرالمؤمنین علی(ع) در نگارۀ «نسب‌شناسی پیامبر(ص)»/ مرضیه علی‌پور
چشم‌انداز مذهبی شهر در قرون میانه؛ مردم‌شناسی تاریخی در سفرنامۀ ابن‌بطوطه/ حمیدرضا آذری‌نیا
صندوق قبر امامان و امامزادگان شیعه از پیش از دورۀ صفویه/ اکرم ارجح
نمادهای خلیفه و امام در نگاره‌های حضرت علی(ع)/ ارطغرل ارتکین؛ ترجمۀ زهرا کبیری‌پور
نام حضرت خدیجه(س) در کتیبه‌های صلوات کبیره در ابنیه و سنگ قبور ایران پیشاصفوی/ سیدمهدی موسوی
سکه‌های شیعی عصر ایلخانان مغول/ کوروش صالحی
در پایان کتاب تصاویر رنگی کتاب دیده می‌شود.
گزارش محتوا
برای بررسی تاریخ تشیع در ایران پیشاصفوی، می‌توان از روش‌های جدید تاریخ‌نگاری استفاده کرد. بر این اساس یکی از بهترین روش‌ها، مطالعۀ فرهنگ مادی به‌جای‌مانده از شیعیان در ایران دوران است که می‌تواند جنبه‌های ناشناختۀ رشد تشیع در ایران را آشکار کند. درواقع بررسی «تاریخ تشیع در ایران به روایت فرهنگ مادی» به دنبال این مطلب است که به جای مراجعۀ اولیه به منابع مکتوب، آنچه را که از شیعیان در دوران پیشاصفوی باقی مانده است، مورد بررسی قرار دهد. بر این اساس گسترۀ جغرافیایی حضور شیعیان، میزان قدرت اجتماعی، ارزش‌ها و باورهای شیعیان و موضوعاتی مشابه را می‌توان از این طریق به دست آورد.
در این کتاب با اصل قراردادن فرهنگ مادی شیعه در ایران پیشاصفوی، تلاش بر آن است که پیشینۀ تاریخی ایران در این دوره مورد بررسی قرار گیرد. آنچه در این روش به عنوان منبع اصلی به شمار می‌آید، اشیایی است که در زمرۀ فرهنگ مادی تشیع در ایران پیشاصفوی به شمار می‌روند و در کنار آنها از گزارش‌های منابع مکتوب تاریخی یاری گرفته می‌شود.
هدف اولین نوشتار این کتاب، بررسی گسترۀ ضرب سکه‌های شیعی در دوران حکومت اولجایتو و همچنین پایبندی او تا پایان عمر بر تشیع است. شواهد فرهنگ مادی نشان می‌دهد که اولجایتو اجازه نداد در ضرابخانه‌های حکومت او، سکه‌های با شعارهای غیرشیعی ضرب شود که این امر مؤیدی بر گزارش‌های منابع تاریخی است. در بخش دوم این مقاله راستی‌آزمایی گزارش‌های تاریخی بر اساس شواهد فرهنگ مادی انجام گرفته است. این شواهد نشان می‌دهد اولجایتو تا پایان عمر بر مذهب تشیع باقی ماند و تا سال 716 قمری به ضرب سکه‌های با شعارهای شیعی در تمامی ضرابخانه‌های حکومت خود ادامه داد.
دومین نوشتار این کتاب به بررشی شواهد غصب خلافت در نگاره‌های ترسیم‌شده در دورۀ پیشاصفوی پرداخته است. در این نوشتار نویسنده با بررسی نگارۀ نسب‌شناسی پیامبر اکرم(ص) در نسخه‌ای از کتاب تاریخ بلعمی که در اوایل قرن هشتم کتابت شده است، مضامین آن مبنی بر برائت از دشمنان اهل بیت را بررسی کرده است. این نوشتار نشان می‌دهد که نگارگر چگونه غصب خلافت از امیرالمؤمنین(ع) را با نشان‌دادن شمشیر ذوالفقار در دستان عمر بن خطاب ترسیم نموده است.
بناها از جمله مهم‌ترین عناصر فرهنگ مادی هستند؛ چراکه از یک‌سو معمولاً آخرین مرحله در تغییرات اجتماعی به شمار می‌روند و از سوی دیگر ماندگارترین عناصر فرهنگ مادی هستند. بررسی چشم‌انداز مذهبی شهر در بناهای ساخته‌شده در ایران پیشاصفوی که در سفرنامۀ ابن‌بطوطه تجلی یافته، موضوع مقالۀ سوم کتاب است. در این مقاله نویسنده می‌کوشد نسبت اماکن مذهبی شیعه یا اماکن عمومی حاوی شعارهای شیعی در گزارش‌های ابن‌بطوطه را بررسی کند.
صندوق قبرها جزء تولیدهای فرهنگی هستند که معمولاً بر قبر شخصیت‌های بزرگ سیاسی و مذهبی ساخته می‌شدند و همچنین به دلیل ابعاد بزرگ‌تری که نسبت به سنگ قبر داشتند، در بیشتر موارد تزئینات فراوانی در ساخت آنها به کار برده می‌شد. در چهارمین مقاله تلاش شده است با بررسی صندوق مزارهای امامان شیعه، حاکمان و عالمان شیعی که در خود آرایه‌های شیعی دارند، به تحلیل محتوایی این‌گونه از فرهنگ مادی پرداخته شد.
مقالۀ پنجم کتاب بررسی و تحلیل شمایل‌نگاری حضرت علی(ع) در مینیاتورهای اسلامی در دورۀ میانه است و سیر تاریخی شمایل علوی در مینیاتورها را بررسی می‌کند. این پژوهش در تلاش است با تحلیل شمایل‌نگاری تصاویر نمادین خلیفه علی و امام علی نشان دهد که شمایل‌نگاری مشاهده‌شده در مینیاتورها با نگرش اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و فرقه‌ای حامیانی که از این نسخه‌ها پشتیبانی می‌کردند، ارتباط محکمی دارد.
ششمین نوشتار این کتاب در موضوع کتیبه‌های بناهای شیعی در مساجد، بقعه‌ها و سنگ‌فبرهای ایران پیشاصفوی است. کتیبه‌های با شعارهای شیعی در ایران پیشاصفوی، دلیلی قاطع بر حضور شیعیان در این دوران است. این کتیبه‌ها معمولاً دربرگیرندۀ شعارهایی مانند آیات مرتبط با امامت، عبارت علی ولی الله، صلوات بر چهارده معصوم و امثال آن بودند. در برخی از کتیبه‌های برجای‌مانده از ایران پیشاصفوی، نام حضرت خدیجه(س) نیز وجود دارد که نشان از وجود اعتقاد به مقام این بانوی بزرگ در جامعه است. این مقاله به بررسی نه کتیبه حاوی نام حضرت خدیجه(س) در ایران پیشاصفوی می‌پردازد.
آخرین مقاله کتاب به بررسی نقش وزیران شیعه در دوران حکومت ایلخانان، در ترویج تشیع و ضرب سکه‌های شیعه در این دوران اختصاص دارد. این نوشتار پس از بررسی تاریخ گرایش مغولان از آیین شمنی به اسلام و سپس پذیرش تشیع توسط غازان و اولجایتو، به نقش وزیران شیعه و اهل سنت مانند خواجه نصیرالدین طوسی، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، امیر نوروز، سعدالدین ساوجی و تاج‌الدین آوجحی در حوادث این دوران اشاره شده است. در ادامه مبتنی بر گزارش‌های منابع تاریخی و جغرافیایی، پراکنش و جمعیت‌شناسی شیعیان در ایران استخراج و ارتباط آن با ضرابخانه‌های سکه‌های شیعی بررسی شده است.[۱]
پانويس