اسناد نفت و جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران
| اسناد نفت و جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | اتحادیه، تورج (نویسنده) |
| ناشر | نشر فرزان روز |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۳۹۹ش |
| شابک | 8-321511-964-978 |
| موضوع | مصدق,، م‍ح‍م‍د,، ۱۲۶۱ - ۱۳۴۵.,نفت,Petroleum industry and trade,نفت,Petroleum industry and trade,نفت,Anglo-Iranian Oil Dispute, 1951-1954, -- اسناد و مدارک, -- Sources, -- ملی‌شدن, -- Government ownership, -- جنبه‌های سیاسی, -- Political aspects, -- مناقشات ایران و انگلیس، ۱۳۳۰-۱۳۳۳, -- ایران, -- Iran, -- ایران, -- Iran,ایران ,Iran,ایران ,Iran, -- سیاست و حکومت, -- Politics and government, -- تاریخ , -- History, -- اسناد و مدارک , -- Sources, -- ۱۳۲۰-۱۳۳۲, -- 1941-1953, -- پهلوی، ۱۳۰۴ - ۱۳۵۷, -- pahlavi, 1925 - 1978 |
| کد کنگره | DSR۱۵۱۷ /الف۲،الف۵ |
اسناد نفت و جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران تألیف تورج اتحادیه؛ این کتاب از سه قسمت تشکیل شده است. قسمت اول اقتباسی است از کتاب اسناد نفت که اسناد مربوط به صنعت نفت ایران را از قرارداد دارسی تا مرداد 1330 در برمی‌گیرد و گویای فعالیت‌هایی هستند که دولت مصدق در راه ملی شدن صنعت نفت ایران انجام داده است. قسمت دوم، جنبش ملی شدن صنعت نفت را از پایان جنگ جهانی دوم تا کودتای 28 مرداد سال 1332 که منجر به مذاکره با غرب و قرداد کنسرسیوم نفت ایران شد، بررسی می‌کند. در قسمت سوم، متن کامل قرارداد کنسرسیوم نفت ایران با شرکت‌های بزرگ نفت دنیا آورده شده است.
ساختار
این کتاب از سه قسمت تشکیل شده است. قسمت اول اقتباسی است از کتاب اسناد نفت که اسناد مربوط به صنعت نفت ایران را از قرارداد دارسی تا مرداد 1330 در برمی‌گیرد و گویای فعالیت‌هایی هستند که دولت مصدق در راه ملی شدن صنعت نفت ایران انجام داده است. قسمت دوم، جنبش ملی شدن صنعت نفت را از پایان جنگ جهانی دوم تا کودتای 28 مرداد سال 1332 که منجر به مذاکره با غرب و قرداد کنسرسیوم نفت ایران شد، بررسی می‌کند. در قسمت سوم، متن کامل قرارداد کنسرسیوم نفت ایران با شرکت‌های بزرگ نفت دنیا آورده شده است.
گزارش محتوا
اصل ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور، در آخرین روز اسفند 1329 به تصویب مجالس شورای ملی و سنا رسید. از این تاریخ تا کودتای 28 مرداد سال 1332 و سقوط دولت دکتر مصدق، 29 ماه فاصله است. مجموعه اسنادی که در این کتاب آمده است، نخستین بار در آبان 1330 از سوی وزارت امور خارجه‌ی ایران انتشار یافت. این اسناد با متن کامل امتیازنامه‌ی دادرسی که در تاریخ 9 صفر 1319 قمری در کاخ صاحبقرانیه به امضاء مظفرالدین شاه رسید شروع می‌شود و آخرین سندی که در این مجموعه آمده است، مورخ 17 مرداد 1330 است. در آن تاریخ چهار ماه و نیم از ملی شدن صنعت نفت گذشته بود ولی هنوز گروه انبوهی از 2500 نفر کارمندان انگلیسی و 1500 نفر کارمندان هندی شرکت نفت انگلیس و ایران، در ایران بودند. دستور تخلیه‌ی کامل انگلیسی‌ها در 4 مهرماه 1330 صادر گردید. و نیروهی نظامی ایران پالایشگاه آبادان را در تصرف خود گرفتند. در آن ایام بود که بریتانیا در نتیجه‌ی فشار شدید آمریکا، از عزم خود بر پیاده کردن قشون در آبادان منصرف گردید و نخست وزیر کابینه‌ی کارگری در هیئت دولت رسما اعلام کرد که «با توجه به موضع دولت آمریکا در این باب، توسل به زور را مصلحت نمی‌داند». آری تجاوز آشکار و اشغال نظامی خاک ایران، با توجه به اوضاع و احوال روز، عاقلانه به نظر نمی رسید و آمریکا جای شکی باقی نگذاشت که مخالف آن است. بریتانیا آن گزینه را رسما از روی میز برداشت و درعوض تمام توجه خود را بر گزینه‌ی دیگری متمرکز ساخت و آن، دامن زدن به مخالف خوانی‌ها و عدم رضایت‌ها در میان اقشار مردم ایران و تحریض و تشویق عوامل ذی - نفوذ و مؤثر داخلی، از دربار و مجلس و رؤسای ایلات و دیگران، بر تخریب وجهه‌ی مصدق و خالی کردن زیرپای او بود. با این حال واپسین گروه کارمندان انگلیسی که شمارشان 350 نفر بود، در دهم و یازدهم مهرماه 1330 آبادان ار ترک گفتند و در بصره متمرکز شدند. در آن ایام نام ایران در صدر اخبار جهان قرار داشت و اگر بخواهیم مختصری از برجسته‌ترین وقایع آن روزگار را به دست دهیم، باید از ظهور و سقوط دولت مستعجل حسین علاء و اعتصاب کارگران نفت در فروردین ماه 1330 در آبادان و ورود ناوگان جنگی بریتانیا به خلیج فارس آغاز کنیم. در کش و قوس این تحولات بود که زمینه برای روی کار آمدن سید ضیاء الدین طباطبائی سیاستمدار مورد اعتماد بریتانیا فراهم می آمد. گفته می‌شد که سید به محض گرفتن رآی اعتماد از مجلس و رسمیت یافتن دولت خود، دست به انحلال مجلس می‌زند و مصدق و اصحاب او را توقیف می‌کند و امر نفت را بر اساس اصل پنجاه - پنجاه که در عربستان و کویت مجرا و معمول شده بود، فیصله می بخشد. اما برخلاف انتظار ورق برگشت و مصدق با قبولی پیشنهاد نخست وزیری، ناظرین صحنه‌ی سیاست را شگفت زده کرد. بدین گونه استعفای علاء نخست وزیر وقت وپذیرش این سمت از سوی مصدق در یک روز انجام شد (7 اردیبهشت 1330). مصدق در گام اول، طرح 9 ماده‌ای که برای اجرای اصل ملی شدن صنعت نفت تهیه کرده بود که در ماده‌ی 5 آن تأسیس «شرکت ملی شدن نفت ایران» اعلام گردید را به مجلس داد و تقاضای تصویب آن را کرد. این طرح که در 5 اردیبهشت به تصویب کمسیون نفت مجلس رسیده بود، در 10 اردیبهشت از سوی مجلسین تصویب شد و دکتر مصدق در 11 اردیبهشت برنامه‌ی دولت خود را اعلام کرد. در تاریخ 4 خرداد 1330 بریتانیا ماجرای نفت ایران را به عنوان اختلاف میان دو دولت به دیوان دادگستری بین‌المللی لاهه ارجاع کرد. در تاریخ 20 خرداد هیئتی برای شروع مذاکرات با دولت مصدق به ایران آمدند اما مذاکرات به نتیجه‌ای نرسید....
هنوز از این نقطه تا پایان ماجرا راهی دراز در پیش بود؛ راهی دراز و پر شور و شر که در طی آن، نقشه‌ی براندازی بریتانیا به دست آمریکایی‌ها اجرا شد. اما اینکه سرانجام قرارداد نفت که کودتای 28 مرداد سال 32 و براندازی دولت مصدق به خاطر آن صورت گرفته بود چه بود چیزی است که در ادامه به آن اشاره شده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران