نهضت علمی و فرهنگی از نگاه امام خمینی(ره)

نهضت علمی و فرهنگی از نگاه امام خمینی(ره)
پدیدآوران	گروه مؤلفان (نویسنده)
ناشر	پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
مکان نشر	قم
سال نشر	1389
موضوع	خمینی، روح‌الله رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران -۱۲۷۹، -۱۳۶۸ نظریه درباره انقلاب فرهنگی
کد کنگره	‏۱۵۷۴DSR/۵/الف۸۴ن۹ ۱

نهضت علمی و فرهنگی از نگاه امام خمینی(ره)، تألیف علی‌اصغر کوثری، محمدرضا کتابی، ابراهیم نیک‌منش

گذشت بیش از ربع قرن از تولد انقلاب مبارک اسلامی که با هدایت معمار کبیری چون حضرت امام خمینی بارور گشت، ظرفیت جدیدی فراروی فرهیختگان عرصه‌ی اندیشه ترسیم نمود که امروزه از آن با نام «جنبش نرمافزاری»یا «نهضت تولید علم» یاد میشود. اگر چه شعار بزرگ «انقلاب فرهنگی»به علت شرایط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی حاکم بر آن زمان و عدم آمادگی جامعه‌ی علمی و فرهیخته برای کنار آمدن با صورت مسأله، عمال امکان تحقق پیدا نکرد، اما پس از دو دهه از طرح آن ایده و بلوغ روحی و فکری جامعه، کم کم زوایای تاریکش بر خواص جامعه اعم از اندیش وران حوزه و دانشگاه، برنامه‌ریزان و متولیان مدیریت توسعه‌ی اجتماعی روشنتر گردید.

در یک کلام، هیچ گزینه‌ی منطقی دیگر برای در انداختن منصفانه‌ی میراث اندیشه‌ی بشری در سطح تاریخی، ّ طرحی نو، جز بازخوانی جدی، عمیق، گسترده و البته جهانی و ملی وجود ندارد.

با این نگرش مجموعه‌ی حاضر با هدف ترسیم اندیشهی تابناک معمار بزرگ انقلاب اسلامی در خصوص ضرورت، مفهوم، اهداف، مبانی، گستره، موانع، راهکارها و مخاطبان «نهضت علمی و فرهنگی» تقدیم پژوهشگران و فرهیختگان ارجمند میگردد. تالش شده تا اندازهی ممکن، گفته‌ها و گزاره‌ها را، در یک نظام منسجم که برخاسته از اصول اندیشه امام خمینی است، گرد آورده و در سه بخش سازمان دهیم: «محتوا» (شامل تعریف، ضرورت، هدف، مبانی، گسترده)، «برنامه» (شامل موانع و راهکارها) و «سازمان» (شامل حکومت، حوزه و دانشگاه) تنظیم شده است.

بخش اول: محتوای نهضت علمی و فرهنگی

تولید و توسعه علم

نگرش امام راحل به مقوله توسعه علمی و ضرورت و اهداف حاکم بر آن عمدتا معطوف به ایجاد افق‌های جدید در عرصه‌ی اندیشه و نوآوری در مجموعًه‌ی علوم مرتبط با حوزه‌ی مدیریت نظام اسلامی است.

امام بارها درباره تغییر شیوه‌های رایج در اداره و پیدایش صورت مسأله‌ای نو و لزوم احکام جدید فرمودند: «چه بسا شیوه‌های رایج اداره امور مردم در سالهای آینده تغییر کند و جوامع بشری برای حل مشکلات خود به مسائل جدید اسلام نیاز پیدا کنند».

و در جایی دیگر درباره اینکه باید باب اجتهاد را باز نمود، آن را بسط داد و همه شئون معرفت مطلوب را تولید و عرضه کرد، فرموده‌اند:«امروز عُقلا و مدرسین علوم اسلامی طریقه‌ی سلف صالح را حفظ و افکار خود را برای هر چه پربارتر کردن فقه و تفسیر و فلسفه و سایر علوم اسلامی به کار برند و شاگردان خود را برای همین مقصد الهی هدایت کنند».

و در رابطه با جایگزین کردن الگوهای رایج وارداتی در زمینه‌های اقتصادی و غیر آن فرمودند:

«این به عهده‌ی علمای اسلام و محققین و کارشناسان اسلامی است که برای جایگزین کردن سیستم ناصحیح اقتصاد حاکم بر جهان اسلام،طرح ها و برنامهای سازنده و در بر گیرنده‌ی منافع محرومین و پابرهنه‌ها را ارائه دهند».

در گفتاری دیگر به ضرورت وحدت واقعی حوزه و دانشگاه به عنوان «مواد خام مقدرات یک ملت» چنین اشاره می‌کنند:

«مسأله حوزه‌های علمیه فقاهتی و مسأله دانشگاه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، زیرا به منزله مواد خام مقدرات یک ملت و کشور هستند.این دو مقام، مرجع نشر حقایق اسلام و مسائل سیاسی، اجتماعی،اقتصادی، فرهنگی و دیگر مسائل مورد ابتلاء کشور می‌باشند».

نهضت علمی و فرهنگی

امام راحل در خصوص ایجاد حس مسئولیت در اقشار مختلف و در مقوله‌ی فرهنگ که پایه و اساس این نهضت است، چنین می‌فرمایند: «مجلس و ملت و متفکران متعهد باید این حقیقت را باور کنند و اصلاح فرهنگ و از آن جمله اصلاح مدارس از دبستان تا دانشگاه را جدی بگیرند و با تمام قوا در سد راه انحراف بکوشند.» و باز فرمودند: «خروج از فرهنگ بدآموز غربی و نفوذ و جایگزین شدن فرهنگ آموزنده اسلامی ملی و انقلاب فرهنگی در تمام زمینه‌ها در سطح کشور آن چنان محتاج تلاش و کوشش است که برای تحقق آن سالیان دراز باید زحمت کشید و با نفوذ عمیق ریشه در غرب مبارزه کرد».

ضرورت خلاء الگوی اسلامی برای مدیریت جامعه

حضرت امام در این باره فرمودند: «یکی از مسائل بسیار مهمی که به عهده‌ی علما و فقها و روحانیت است، مقابله‌ی جوی با دو فرهنگ ظالمانه و منحط اقتصادی شرق و غرب و مبارزه با سیاست‌های اقتصاد سرمایهداری و اشتراکی در جامعه است.

حضرت امام ضمن تأکید بر اینکه محتوای مدیریت و حکومت در شرایط موجود جهانی یک محتوای غربی است، این چنین فرمودند:

«محتوا الان یک محتوای غربی تقریبا باید گفت هست. نه غربی غربزدگی، یک غربی وارداتی که این اجنًاس که خودشان نمیخواهند صادر می‌کنند، فرهنگی که خودشان نمیخواهند و نمی‌پذیرند، برای ما صادر می‌کنند.

خلاء الگوی اسلامی برای مدیریت نظام بین‌المللی

امام درباره‌ی اهداف بین‌المللی اسلامی می‌فرماید: ما هدفمان پیاده کردن اهداف بین‌المللی اسلام در جهان فقر و گرسنگی است. ما می گوییم تا شرک و کفر هست، مبارزه هست و تا مبارزه هست، ما هستیم. ما بر سر شهر و مملکت با کسی دعوا نداریم، ما تصمیم داریم پرچم «لا اله الا الله» را بر قلل رفیع کرامت و بزرگواری به اهتزاز در آوریم.

اهداف

اهداف نهضت علمی را می‌توان با توجه به علل حاکم بر ضرورت آن به خوبی دریافت.

1- ساخت تمدن الهی

امام راحل در این باره فرمودند: «همه مکلفیم که حفظ کنیم این را، ما با این نهضت اسلامی تا این جا آمدیم و قدرت‌ها را عقب زدیم، با این نهضت اسلامی باید سازندگی کنیم، از حالا به بعد یعنی همه با هم، همه با هم جلو برویم. همه با هم به (سوی) یک تمدن صحیح، نه تمدن محمدرضایی، تمدن الهی، تمدن رسول‌اللهی.»

2- ارائه الگوی اداره تمدن الهی

امام راحل بر شکست فرهنگ شرق و غرب و پی ریزی فرهنگ جدید و مستقل تأکید داشتند: «هیچ کس هم نیست که نداند پشت کردن به فرهنگ دنیایی دون امروز و پایه ریزی فرهنگی جدید بر مبنای اسلام در جهان و برخورد قاطع اسلامی با آمریکا و شوروی، فشار و سختی و شهادت و گرسنگی را به دنبال دارد.

مبانی

مبانی حاکم بر این جنبش عظیم از منظر حضرت امام

1-جاودانگی اسلام

«این را شما بدانید آن که بتواند یک همچون کاری بکند اسلام است،اسلامی است، خدا قوانینش را وحی فرموده و بهتر می‌داند که برای اینها تا ابد چی لازم است. خیال نشود که اسلام سابقاً می‌شده است پیاده بشود. حالا نه دیگر نمی‌شود یا بعضی‌اش نمیشود. این‌ها انحراف است یا بی توجهی است».

2-جامعیت اسلام

باید دانست که نگاه اسلام دارای نظام مخصوص به خود در امر سرپرستی و تکامل اجتماع است. فرمودند: «اسلام... همان طور که میدانید... فقط احکام ظاهری راجع به افراد... نیست، همین طور همه اسلام عبارت از قیام و نهضت و اینها نیست. اسلام خیلی جهات دارد و کسی که بخواهد اسلام را بشناسد، همه جهاتی را در اسلام هست، یعنی آن چیزی که مربوط به رشد فرد است، آن که مربوط به رشد جامعه است. آن که مربوط به فرهنگ است تمام این‌ها در اسلام هست».

شاخصه‌ی علم مطلوب از دیدگاه امام راحل

نگاه حضرت امام به دین، حداکثری است. از دیگر موضوعاتی که امام بیشترین حساسیت را به آن نشان داده و بر پرهیز از آن در تمامی ابعاد تکیه کرده‌اند، بحث وابستگی و لزوم استقلال فکری، علمی و عملی در همه‌ی ابعاد است. یکی دیگر از شاخصه‌های مطلوبیت علم در دیدگاه حضرت امام سودمندی علم برای جامعه است، نه علمی که گرهی از مشکلات جامعه را نگشاید و در خدمت اسلام و کشور نباشد.

گستره

ایشان بر حاکمیت اسلام و احیای تمدن عظیم اسلامی تأکید می ورزد و می‌فرمایند: «اسلام دارای فرهنگ غنی و انسان ساز است که ملتها را بیگرایش به راست و چپ و بدون در نظر گرفتن رنگ و زبان و منطقه به پیش میبرد و انسان را در بعد اعتقادی و اخلاقی و عملی هدایت می‌کند. خلاصه اینکه حضرت امام کلام هایشان بیانگر این واقعیت است که اگر فقیه از روش کارآمد در شناخت موضوعات حکومتی برخوردار نباشد و نتواند وضعیت‌های مختلف را شناسایی کند، در مسائل حکومتی صاحب نظم و مجتهد محسوب نمیشود. از این رو ما نیازمند شبکه علوم کاربردی جدید برای موضوع شناسی پیچیده و اداره حکومت بر مبنای دین مبین اسلام می باشیم.

بخش دوم برنامه نهضت علمی و فرهنگی

1-تعیین مقدورات: در جامعه کنونی ایران نمای ظرفیت‌های علمی و فرهنگی مرتبط با دو نماد مولدّ حوزه و دانشگاه می‌باشد. لذا طبیعی است که مخاطب بیانات و پیام‌های امام راحل در امر تولید علم و فرهنگ، تمام کارگزاران حقیقی، حقوقی و فرهنگی اعم از دانشگاهیان و حوزویان باشند. ایشان حوزه و دانشگاه را به عنوان دو بال علمی کشور و دو نماد مکمل در توسعه علمی کشور مورد توجه قرار میدهند.

2-شناسایی موانع که عبارتند از: غربزدگی، وابستگی و ضعف معرفتشناسی

درباره وابستگی حضرت امام فرمودند: «همه گرفتاری‌های ما و بدبختی‌های ما هم همین است که، خودمان را گم کردیم، یک کسی به جای ما نشسته است و لهذا میبینیم که هر چیزی که در ایران هست تا یک اسم غربی نداشته باشد، رواج ندارد».

راه کارها با توجه به سخنان حضرت امام

باید راه‌های برون رفت از مشکلات و پشت سر گذاشتن موانع را دانست که شامل: آشناسازی جامعه با جلوه‌های مختلف فرهنگ بیگانه، شناخت و معرفی همه جانبه اسلام و برانگیختن احساس مسئولیت خواص و عوام و نمادینه سازی فرهنگ تولید، فعال سازی باورها و انگیزه‌های دینی جامعه و در پایان، نظر امام را درباره‌ی احساس مسئولیت، تلاش برای جایگزینی فرهنگ تولید به جای مصرف و تکیه بر مؤلفه‌های دینی و انگیزه‌های ایمانی را در این بخش می‌توان یافت.

منابع مقاله

بی‌نام، طوبی اندیشه (سطح دوم)، سیر مطالعاتی اندیشه‌های حضرت امام خمینی(ره)