تطور حکومت ایران بعد از اسلام

تطور حکومت ایران
پدیدآوران	طباطبایی، محیط (مؤلف)
ناشر	بعثت
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1367
چاپ	اول
زبان	فارسی
تعداد جلد	1

تطور حکومت ایران ، تألیف محیط طباطبایی (معاصر)، به بررسی تطورات حکومت در ایران پس از اسلام و نقش تشیع و فقیهان در آن پرداخته است.

کتاب حاضر مشتمل بر درآمد، دوازده گفتار، خاتمه و ضمائم است. نویسنده در پی بررسی تطور حکومت در ایران بعد از اسلام است. به نظر او، نقطه شروع این بررسی، ایران قدیم است.

گفتار اول، «نظام حکومت در ایران قدیم» نام دارد. در این گفتار، وضعیت جغرافیایی و گستردگی ایران مورد بحث قرار می‌گیرد. نویسنده همچنین به واژه‌شناسی کلمه ایران و مفهوم واژه حکومت می‌پردازد.

«ایران در گذرگاه اقوام»، عنوان گفتار دوم است. نویسنده در این گفتار، مباحث ذیل را به اختصار مورد اشاره قرار می‌دهد: شکست توسط مسلمانان و به تبع آن نفوذ خلفای اموی و عباسی در ایران، ورود اقوام ترک همچون سلجوقیان و غزنویان به ایران و تشکیل سلطنت توسط آنان، قیام صفاریان، سامانیان، آل زیار و آل بویه، و قیام زیدیه طبرستان در برابر خلافت عباسی.

به اعتقاد مؤلف، طاهریان برای استقرار حکومتی تابع خلافت عباسی بغداد کوشیدند؛ لذا نخستین سنگ بنای حکومت ایرانی بر ایران را در دوره اسلامی بنا نهادند. حاصل آنکه مؤلف از فراز و نشیب‌های سلطنت در ایران توسط اقوام مختلف و همکاری یا ستیز آنان با خلفای عباسی بحث می‌کند.

گفتار سوم، «حکومت ایران در مسیر تحول» نام گرفته است. در این گفتار، دوره قاجار و تحولاتی که در جهان آن روز رخ می‌داده، به‌صورت گذرا مورد اشاره قرار می‌گیرند. نویسنده از تأثیر دانشجویان ایرانی در اروپا، مدرسه دارالفنون، مطبوعات و نقش سید جمال‌الدین اسد آبادی، به اختصار بحث می‌کند.

«نظام حکومت ایران در آغاز مسلمانی، و احیای زبان فارسی»، عنوان گفتار چهارم است. در این گفتار، طباطبایی می‌نویسد که نظام حکومت ایران در دوره اسلامی، پیرو همان نظام حکومت ایرانی بوده که از روزگاران بسیار دور، تدریجاً دستخوش تحول‌هایی گشته بود؛ ولی جوهر اصلی خود، یعنی ایرانی بودن را حفظ کرده است. نویسنده همچنین به تحول زبان در ایران و خطوط بابلی و پهلوی اشاره می‌کند. وی نتیجه می‌گیرد که پیوند زبان فارسی با دین اسلام در ایران، به عنوان روح ملیت جاودانه، غیر قابل انکار است.

گفتار پنجم، «نقش تشیع در حکومت ایران» نامیده شده و در آن رابطه تشیع با مردم و حکومت ایران مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده دفن یحیی پسر زید، فرزند امام زین العابدین(ع) را در شهر گورکانان ایران، اولین پیوند مردم ایران با مذهب تشیع می‌داند. او در ادامه، از کشاکش آل علی(ع)، با خلفای عباسی و جانبداری ایرانیان از تشیع بحث کرده است. نویسنده همچنین از آل بویه، حمله مغول، خواجه نصیرالدین طوسی و الغای خلافت بغداد سخن به میان آورده، و سپس به دولت شیعی صفوی اشاره می‌کند.

گفتار ششم کتاب، «نفوذ فقیهان در حکومت»، نامگذاری شده است. نویسنده بر آن است که در حکومت ایران قبل از اسلام نیز موبدان از طبقات ممتاز حکومت بودند؛ اما آنچه که به صورت فقیه در حکومت مطرح باشد، به دعوت دولت صفوی از فقهای جبل عامل برمی‌گردد. در ادامه، نویسنده رابطه پادشاهان قاجار با علما را ذکر می‌کند و از نقش علما در جریان مشروطه سخن به میان می‌آورد.

«کانون خطری تازه در شمال غربی ایران»، عنوان گفتار هفتم کتاب است و موضوع آن، گرجستان و کشاکشهایی است که هر از چندگاهی حاکمان این منطقه با شاهان ایرانی داشته‌اند، و بخصوص دخالت‌های دول بیگانه در این امر، مورد بررسی قرار می‌گیرد.

«حکومت قاجاریه»، عنوان گفتار هشتم است. در این گفتار، مؤلف به شکست صفویه و قتل نادر توسط آغامحمدخان و تشکیل سلسله قاجار بحث می‌کند. وی از رابطه شاهان قاجار با علما مباحثی درباره صدراعظم‌های دوره قاجار همچون امیرکبیر، قائم مقام فراهانی، میرزا آقاخان نوری، میرزا آغاسی، و از روابط اقتصادی ایران با دول دیگر سخن می‌گوید.

در گفتار نهم، «نهضت مشروطه» مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این گفتار آمده که بیم از خطر اضمحلال و از دست رفتن استقلال و تصرفات خارجی و تجزیه کشور، این اندیشه را در ذهن طبقات مختلف قوت بخشید، که تنها استقرار مشروطه ضامن جلوگیری از چنین سرنوشت ناگواری است. نویسنده در بررسی زمینه‌های مشروطه، به بی‌کفایتی شاهان قاجار در برخورد با دول انگلستان و روسیه در عقد قرارداد ترکمانچای و نقش علما در مشروطه اشاره می‌کند.

«دستور کار حکومت در ایران»، عنوان گفتار دهم است. نویسنده به آثاری که دستورالعمل حکومت را معین می‌کنند، اشاره می‌کند. همچنین به فرمان حضرت علی(ع)به مالک اشتر، متن اوستا و کتاب‌های سیرالملوک، ادب الکبیر، تجارب الامم، سیاست‌نامه و... اشاره دارد.

گفتار یازدهم، «نقش وزرا در حکومت ایران بعد از اسلام» نام دارد. نویسنده ابتدا به واژه‌شناسی «وزیر» در ایران دوره ساسانی و ادبیات عرب می‌پردازد و از نقش وزیر در دوران قبل از اسلام و نقش او بعد از اسلام سخن می‌گوید. وی نام تعدادی از وزرا در سلسله‌های مختلف را ذکر می‌کند و از نقش آنان سخن می‌گوید.

«نقش وزرای قاجاریه در حکومت ایران»، عنوان آخرین گفتار کتاب است. عمده کار نویسنده در این گفتار، بررسی تاریخی وزرای شاهان قاجار بوده است. تأکید او بر این مطلب است که اکثر آنها، مگر تعداد کمی مانند میرزا تقی‌خان امیرکبیر و قائم مقام فراهانی، غلام حلقه به گوش شاهان بوده‌اند و از خود استقلالی نداشته‌اند.

در خاتمه، به اختصار، «سیاست خارجی ایران» مورد بحث قرار می‌گیرد. نویسنده از رابطه ایران با امپراتوری روم شرقی و یونان، سلجوقیان، روابط مسلمانها با هند و چین، برخورد با تاتارها و روسها، و از رابطه با انگلستان و روسیه و عثمانی در ادوار دیگر سخن می‌گوید.

منابع مقاله

حقیقت، سید صادق، اندیشه سیاسی در اسلام: کتاب‌شناسی توصیفی، تهران، انتشارات بین‌المللی الهدی، 1377ش.