سیاست‌ورزی در ایران عصر صفوی (قدرت، دیانت، بلاغت)

سیاست‌ورزی در ایران عصر صفوی (قدرت، دیانت، بلاغت)
پدیدآوران	میچل، کالین (نویسنده) افشار، حسن (مترجم)
ناشر	انتشارات فرهنگ جاوید
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۳۹۷ش
شابک	‎978-600-8209-10-2
کد کنگره	‏

سیاست‌ورزی در ایران عصر صفوی (قدرت، دیانت، بلاغت) تألیف کالین میچل، مترجم حسن افشار؛ مرکزیت تشیع دوازده امامی در طرح توسعه ی شاهنشاهی صفوی قابل انکار نیست، اما انبوهی از عوامل مهم دینی و قومی و سیاسی نیز در سده ی شانزدهم ایفای نقش می کردند. اصلا پیش فرض کتاب حاضر همین است که مدعیات ایدئولوژیکی صفویه در قرن شانزدهم بازتاب همین تنوع بی سابقه بود و این که همین نرمش پذیری آن ها امکان گذارشان از قالب نهضت عرفانی محلی به سطح یک شاهنشاهی سیاسی و ظهورشان به عنوان دولت اسلامی پیشامدرن بالنده را فراهم آورد.

ساختار

کتاب در چهار فصل به نگارش درآمده است که عناوین فصلهای کتاب از این قرار است.

1. شاهنشاهی آخرالزمان
2. جهان شناسی های ناهمساز
3. توبه ی دوم
4. بازگشت پادشاه

گزارش کتاب

اگر پیدایش شاهنشاهی نیرومند صفوی از سال 907-906/1501-1500 را عموما نقطه ی عطفی در تاریخ ایران به شمار می آورند جای شگفتی ندارد، به ویژه با توجه به این که یکی از بسترهای تاریخی پویاتر آن این باور بوده است که ایران در خلال دوره‌های پیاپی سلطه ی اعراب و ترکان و مغولان توانسته هویت فرهنگی خود را حفظ کند. خاندان صفویه، که به رغم ابهام در خاستگاه قومی اش، «ایرانی» به شمار می رود، تشیع دوازده امامی را مذهب رسمی کشور اعلام کرد و بی شک شبهه شالوده‌ای برای قشر فعال و ریشه دار فقیهان و متکلمان شیعه پدید آورد، که بیش تر در چارچوب شرعی که نخست در جهان عرب شکل گرفته بود کار می کرد. توضیح قانع کننده تری برای فهم علت دوام هویت «ایرانی» احتمالا تنوع چشمگیری است که فرهنگ ایرانی تا دوره ی صفوی پیدا کرده بود. از هزاره ی دوم پیش از میلاد که کوچ گسترده ی اقوام هندوآریایی آغاز شده بود، فلات ایران در مقیاس گسترده‌ای به صحنه ی آمیزش فرهنگی مبدل شد. نفوذ اسلام در سده ی هفتم میلادی و سپس چیرگی فرهنگ عربی - اسلامی در قرون هشتم تا یازدهم صرفا بعد دیگری به سنت تلفیقی دیرینه در منطقه افزود. از آن جا که نفوذ فراوان یونانی و بیزانسی نیز در کار بود، کسانی این فرضیه را پیش نهاده اند که اسلام گرایش های شاه دوستانه و یکتاپرستانه ی اواخر دوران باستان را در یک مرز فرهنگی «ایرانی - مدیترانه ای» به عقد یکدیگر درآورد. با کوچ ترکان از ناحیه ی استپ پس از سده ی دهم و ورود طوفانی مغولان در سده ی سیزدهم، «ایران بزرگ» - آذربایجان، عراق، فلات ایران، خراسان، و ماوراء النهر- به عنوان پاره‌ای از جهان اسلام ظاهر شد که از تکثر مذهبی و فرهگی بی همتایی برخوردار بود. این تکثر - یا دست کم تصور آن- در آغاز عصر تجدد با چالش بزرگی روبه رو شد. در سده ی نوزدهم، جریان هایی در تاریخ نگاری ناسیونالیستی پدید آمدند که آشکارا زبان به ستایش از شکوهمندی ایران پیش از اسلام گشودند و تمدن اعراب مسلمان را متهم به بی مایگی و واپس ماندگی کردند. این برنامه ی پرشور متولیان فرهنگی با بازخوانی و ترویج متون «ایران ستا» دامنه ی بیش تری یافت. روشن فکران و ادیبان عصر قاجار روایتی بی زمان درباره ی «وطن» و «حب وطن» ساختند. اما ناگفته نماند که این گرایش تا حدودی هم واکنش در برابر مطامع توسعه طلبانه ی امپراتوری های عثمانی و روس و بریتانیا بود. اگر این ملیون ایرانی بی هیچ دل نگرانی در بادکنک تاریخ پرشکوه ایران پیش از اسلام می دمیدند، درتلاش کناره جویی از فرهنگ عرب و دین اسلام سراسیمه عمل می کردند.

مفهوم «ایرانیت» در دوره ی پهلوی بیش از پیش تقویت و ترویج شد و محمدرضا شاه همه ی تلاش خود را کرد تا حکومتش را به نیاکان «آریایی» اش وصل کند. برای آن عناصری از جامعه ی ایرانی جدید که ناسازگار با این دستور کار فرهنگی به نظر می رسیدند فکری نشد، سال 58 ایران به حکومت روحانیان گرایش یافت و بحث دوران پرشکوه پیش از اسلام، دست کم برای مقامات روحانی جدید، بی وجه شد. آیت الله خمینی روزگار پادشاهی های اساطیری و تاریخی ایران باستان را «زمان جاهلیت» نامید. به علاوه، خلفا و سلاطینی هم که پس از نزول وحی به پیامبر اسلام در قرن هفتم حکومت کرده بودند آشکارا مخالف با تشیع دوازده امامی بودند. جامعه ی اسلامی را فقط امامی می توانست رهبری کند که نسلش به علی(ع) و از طریق او به خود پیامبر می رسید. دور از انتظار نبود که گرایش های فرهنگی پدید آمده در دوره‌های قاجار و پهلوی به سمت و سوی دیگری هدایت شود. پادشاهان و پهلوانان که بر تارک تاریخ و اساطیر ایران باستان می درخشیدند، در یک دگردیسی «تاریخ انبیاء» از نگاه اسلام و یهود، جای خود را به انبیای آدم و موسی و سلیمان و عیسی و محمد (ص) دادند. دین زرتشتی ایران باستان که در دولت پهلوی کمابیش عزیز حکومت شده بود، همچنین جامعه ی بهایی، پس از سال 58 به حاشیه رانده شدند. سران جمهوری اسلامی درصدد بودند حتی اعیاد ایرانی پیش از اسلام را که از روزگار هخامنشیان گرفته می شد برچینند و مردم را به سمت بزرگداشت رویدادهای تاریخ اسلام سوق دهند. اما این گذارها و چرخش ها تأثیر اندکی در مطالعه ی تاریخ دوره ی صفویه نداشته است. نوشتار حاضر مدعی است دولت صفوی برای خاندانش مشروعیتی پدید آورد که در چند لایه عمل می کرد و این لایه ها، به نوبه ی خود، سرشت ترکیبی و چند وجهی شرق جهان اسلام در سده‌های میانه را بازتاب می دهد. شاهان صفوی در ساخت ایدئولوژی دودمان خود توانستند، به گونه‌ای که هیچ یک از سلسله‌های بعدی ایران نتوانستند یا نخواستند، از مجموعه ی فوق العاده متنوعی از هویت‌های سیاسی، فرهنگی، و مذهبی بهره برداری کنند.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران