یادی از روزهای رفته؛ خاطرات حسن مشرف نفیسی (مشرف‌الدوله)

یادی از روزهای رفته؛ خاطرات حسن مشرف نفیسی (مشرف الدوله)
پدیدآوران	اتحادیه، منصوره (نویسنده)
ناشر	نشر تاریخ ایران
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۳۹۷ش
شابک	‎0-16-8687-600-978
کد کنگره	‏

یادی از روزهای رفته؛ خاطرات حسن مشرف نفیسی (مشرف الدوله) تألیف منصوره اتحادیه(نظام مافی)، در سال های اخیر خاطرات بسیاری از سیاسمتداران دوران قاجار و پهلوی منتشر شده اند که هرکدام در جای خود ارزشمند هستند و به مورخین امروز این امکان را می دهند که به اطلاعات مفید و تازه‌ای دسترسی یابند. واضح است که این خاطره نگاران، یادداشت های خود را به منظوری خاص می نوشتند و بی شک بیش از هرچیز هدفشان توضیح یا توجیه سهم و نقششان در وقایع کشور بود. در این بین خاطرات مشرف نفیسی که سال های 50-1320ش را در برمی گیرد، از این قاعده کلی مستثنی نیست.

ساختار

کتاب از سه جلد تشکیل شده است. عناوین اصلی جلد اول:

کتاب اول: پس از هفت سال

کتاب دوم: تاریخ دوره مشروطه

کتاب سوم: تاریخ سلسله پهلوی (از کودتا تا جنگ جهانی دوم)

کتاب چهارم: ایران در جنگ جهانی دوم

عناوین اصلی جلد دوم:

کتاب پنجم: گسترش هرج و مرج در ایران

کتاب ششم: ایران پس از پایان جنگ جهانی دوم

عناوین اصلی جلد سوم:

کتاب هفتم: زمامداری دکتر مصدق

کتاب هشتم: ایران کشور تحت الحمایه آمریکا و انگلیس

کتاب نهم: پیدایش آریامهر

کتاب دهم: هنرنمایی های آریامهر

گزارش کتاب

در سال های اخیر خاطرات بسیاری از سیاستمداران دوران قاجار و پهلوی منتشر شده اند که هرکدام در جای خود ارزشمند هستند و به مورخین امروز این امکان را می دهند که به اطلاعات مفید و تازه‌ای دسترسی یابند. واضح است که این خاطره نگاران، یادداشت های خود را به منظوری خاص می نوشتند و بی شک بیش از هرچیز هدفشان توضیح یا توجیه سهم و نقششان در وقایع کشور بود. در این بین خاطرات مشرف نفیسی که سال های 50- 1320 ش را دربرمی گیرد، از این قاعده کلی مستثنی نیست.

با هر خاطرات جدیدی که منتشر می شود، نه تنها اطلاعات درباره ی گذشته افزایش می یابد، بلکه پیچیدگی های مسائل از نظر مورخ روشن تر می گردد. روابط میان رجال در صحنه ی عمومی و خصوصی اهمیت بسیاری دارد که خیلی اوقات از خلال خاطراتشان بروز می یابد و بر عهده ی مورخ است که به هنگام مقابله و مقایسه ی این اطلاعات جدید،به حقیقتی هرچند نسبی راه یابد. اطلاعات جدیدی که از خلال این خاطرات به دست می آید به مورخین امکان بازنگری تاریخ و نتیجه گیری های جدیدتری می دهد که بسیار ارزشمند است. نفیسی خاطراتش را در فرانسه در سال 1340 ش آغاز کرد و در 1348 به پایان رساند. وی پسر ناظم الاطباء طبیب مظفرالدین شاه بود. وی برادر مؤدب نفیسی سرپرست محمدرضا ولیعهد رضاشاه بود و یکی از برادران او سعید نفیسی نویسنده ی به نام کشور بود. نفیسی با مرکز قدرت ارتباط داشت و به خاطر نسبت های خانوادگی با بسیاری از رجال آشنایی داشت و به همین سبب از خیلی جریانات سیاسی مطلع بود که از این جهت خاطرات وی را ممتاز می کند.

وقتی نفیسی در اروپا تحصیل می کرد جنگ جهانی اول آغاز شد، بنابراین به ناچار او به ایران بازگشت و تا پایان جنگ در ایران اقامت کرد. او سپس به فرانسه رفت و تحصیلاتش را در رشته ی اقتصاد و حقوق تکمیل کرد و پس از اخذ درجه ی دکترا در سال 1303 به ایران بازگشت. او مدتی رئیس یکی از ادارات مالیه ی تهران بود، بعد ریاست محکمه ی تجارت تهران به وی واگذار شد. نفیسی در سال 1313 ریاست شرکت بیمه ی ایران را به عهده داشت و همزمان دفتر وکالت در تهران باز کرد و مشاورت حقوقی شرکت نفت را به عهده گرفت. نفیسی از این سمت به هنگام اشغال ایران توسط قوای متفقین استعفا داد.

فروغی پس از سقوط رضاشاه قصد داشت که وزارت فوائد عامه را به نفیسی تفویض کند، اما نفیسی به وزارت دارایی علاقه نشان داد که با تخصص او بیشتر تناسب داشت. یکی از اولین اقداماتش در مسئولیت جدید انعقاد قرار داد با دولت انگلستان در مورد تعیین نرخ تبدیل لیره ی استرلینگ به ریال ایران بود. بعدها این توافقنامه دستآویزی جهت حمله طیف های مختلف سیاسی به نفیسی شد، از حزب توده گرفته تا مصدق. بنابراین کابینه سقوط کرد و نفیسی همه ی عمرش به عبث مورد حمله و اتهام قرار گرفت که به نفع انگلیسی‌ها عمل کرده است. او پس از پایان جنگ در مرداد 1324 سفری به اروپا کرد، در مراجعت به پیشنهاد ابتهاج به عنوان عضو علی البدل در بانک بین الملل که در واشنگتن تشکیل شد، به آمریکا اعزام گردید. در سال 1329 به ریاست برنامه ی هفت ساله ی سازمان برنامه تعیین شد. او در دوره ی ریاست وزرایی رزم آرا مجبور به استعفا شد، بنابراین برای مدتی در فرانسه اقامت کرد. او پس از مراجعت برای بار دوم به ریاست سازمان برنامه منصوب شد. نفیسی طی دوره‌ای که دکتر مصدق نخست وزیر بود و حتی به هنگام جنبش ملی شدن نفت در خارج از کشور اقامت داشت. پس از آن نیز تا مدتی کاری به او رجوع نشد. در سال 1335 برای بار دوم به ریاست بیمه ی ایران گماشته شد. در سال 1341 علیه او پرونده سازی شد، به همین جهت برای مدتی بلاتکلیف ماند تا سرانجام از او اعاده ی حیثیت شد و اجازه ی خروج از کشور گرفت. همانطور که اشاره شد، نفیسی از سال 1340 آغاز به نوشتن خاطراتش کرد که در سال 1348 آن را به پایان رساند. او در طی این سال ها در پاریس اقامت داشت و گهگاهی به ایران سفر می کرد و بدین ترتیب از جریانات تازه باخبر می شد. در روزهای بی کاری و غربت شاید مرور اتفاقات گذشته، برای او اندوهناک و ملال آور بود، ولی چون هدفش توضیح گذشته برای عبرت آموزی بود، آن را با پشتکار و اراده انجام می داد. شاید هم او از این راه تسلی خاطر می یافت. نفیسی دلیل نوشتن خاطراتش را اینطور توضیح می دهد که در برابر فجایعی که دامنگیرش شد، «خلاف مردانگی» بود که هیچ نگوید. البته خاطرات نفیسی فقط تفسیر شخصی او از وقایعی که در آن نقش داشت یا ناظرش بود نیست، بلکه هدف غایی اش نگارش برای ارائه ی تاریخ معاصر ایران بود. وی سیر نزولی کشور را تجزیه و تحلیل می کند و در صدد فهمیدن چرایی انحطاط کشور بوده است و اینکه چه عواملی مانع پیشرفت شخصی او در کارش می شدند. ضمنا او می خواهد خاطراتش درس عبرتی برای آیندگان باشد.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران