مرحلة المراهقة: مظاهر النمو و مقومات التربية

مرحلة المراهقة: مظاهر النمو و مقومات التربية
پدیدآوران	عذاری، سعید کاظم (نویسنده)
ناشر	المجمع العالمی لأهل‌البیت علیهم‌السلام
مکان نشر	قم
سال نشر	1428ق/1386م
چاپ	اول
کد کنگره	‏

مرحلة المراهقة: مظاهر النمو و مقومات التربية تألیف سعید کاظم عذاری؛ نگارندۀ این اثر، بر این باور است که کتابش دربردارنده همه جنبه‌هاى رشد در مرحله نوجوانى، در کنار عوامل و عناصر تربیتى‌اى است که به چگونگى پرورش روحى و عقلى و رفتارى نوجوانان عنایت دارند. این مطالب مستند به قرآن کریم و روایات معصومان علیهم‌السلام و مطالعات تربیتى و روان‌شناختى جدید، و تجربه‌هاى میدانى در حوزه اصلاح و تربیت و بازپرورى است (ص 10). گذشته از این منابع، گاه به آثار دانشمندان مسلمان در گذشته هم استناد شده است.

مطالب این کتاب در هشت فصل بسامان و تحریر شده است، با این عناوین: نشانه‌هاى نوجوانى و ویژگى‌هاى عام آن، رشد عقلى، رشد جسمى، رشد عاطفى، رشد اجتماعى، رشد اخلاقى، رشد جنسى.

در فصل نخست، پس از بیان معناى لغوى و اصطلاحى مراهقه/نوجوانى، از سن بلوغ و صفات ثانوى دلالت‌کننده بر بلوغ و نشانه‌هاى اصلى بلوغ یاد، و اشاره مى‌شود که بلوغ، سن تکلیف شرعى است؛ سپس به اختلاف عالمان در تعیین سن بلوغ نظر مى‌شود. نگارنده در ادامه از جمله به عوامل تعیین‌کننده آغاز نوجوانى و سن رشد و پایان نوجوانى مى‌پردازد و در شرح نیازهاى نوجوانى از نیاز به محبوبیت، استقلال، دوستى و محبت، جنس مخالف، گرایش اعتقادى یاد مى‌کند. وى در ادامه مى‌افزاید که نوجوانى مرحله کشف خود و در پى هویت خویش بودن است. آنگاه به عوامل مؤثر در ارزیابى خویشتن و معیارهاى این ارزیابى مى‌پردازد.

مراحل کشف هویت، آثار مثبت ارزیابى خود، بحران نوجوانى، دیگر بحث‌هاى این فصل‌است.

در فصل دوم پس از تقسیم رشد جسمى به: رشد فیزیولوژیکى، تغییرات رشد جسمى در بیرون، رشد حرکتى به شرح هریک پرداخته مى‌شود. مثلاً در شرح رشد فیزیولوژیکى آمده است که مراد از این‌گونه رشد، رشد اندام‌ها و غدد درونى جسم و مهم‌ترین آن‌ها بلوغ جنسى است که نوجوانان نسبت به پیدایش این ویژگى در خود واکنش‌هاى گوناگونى نشان مى‌دهند. وظایف پدر و مادر، توجه به تغذیه نوجوان، آثار رشد فیزیولوژیکى بر شخصیت، دیگر بحث‌هاى این فراز است. در توضیح رشد حرکتى، از اهمیت ورزش در این سن و عنایت اسلام به آن یاد شده است.

فصل سوم که بلندترین فصل کتاب است با شرح معناى لغوى و اصطلاحى عقل از دیدگاه اهل لغت، روایات، فیلسوفان، تربیت‌پژوهان و روان‌شناسان آغاز و سپس با اشاره به مراحل رشد عقلى، اشاره مى‌شود که امام على(ع) پایان رشد طبیعى عقل را 28 سالگى مى‌داند و پس از آن عقل به یارى تجارب، کمال و نضج مى‌یابد (ص 97). پس از این، ابتدا به مظاهر چندگانه مراحل سه‌گانۀ رشد عقلى اشاره مى‌شود، آنگاه هوش تعریف مى‌شود و از عوامل مؤثر در میزان هوش و حافظه و نیز عوامل کاهندۀ سطح توجه و تمرکز ذهنى و عوامل مؤثر در یادآورى سخن مى‌رود. نگارنده در ادامه از مطالب زیر یاد مى‌کند: سنجش هوش، یادگیرى و تحصیل، یادگیرى و تفکر سودمند، یادگیرى و تفکر زیانبار، موانع رشد عقلى و مشکلات جسمى و فیزیولوژیکى، مشکلات عاطفى، مشکلات روحى، مشکلات غریزى، مشکلات رفتارى، پرورش عقل در روایات، ویژگى‌هاى رشد عقلى و آثار عملى آن.

آغاز فصل چهارم، دربارۀ نیاز فطرى بشر به دین است و در اثبات آن به روایات نبوى و گفته‌هایى از کسانى چون: الکسیس کارل، کارل یونگ، ویلیام جیمز، اریک فروم استناد شده است. کودک در توجه به دین به‌شدت متأثر از پدر و مادر است و هرچه انسان به مرحله بلوغ نزدیک‌تر شود ایمان به حقایق فراطبیعى بیشتر در او رسوخ مى‌یابد (ص 156). از مطالعه تاریخ برمى‌آید که نوجوانان و جوانان نخستین ایمان‌آورندگان به پیامبران بوده‌اند (ص 159). نگارنده پس از این به نشانه‌ها و نمودهاى رشد دینى در سخنان على(ع) مى‌پردازد؛ سپس به نمودهاى رشد دینى از رهگذر توجه به حقیقت انسان و حقیقت دین و حقیقت شرایطى که در آن زندگى مى‌کند اشاره مى‌کند (ص 162). و از نمودهاى مثبت و منفى رشد دینى در انسان مى‌گوید. موانع و عوامل رشد دینى، آثار رشد دینى دیگر بحث‌هاى این فصل است.

در فصل پنجم، نخست به دشوارى‌هاى همداستانى بر تعریفى یگانه براى مفاهیمى چون عاطفه اشاره و بعد گوشزد مى‌شود که در این فراز تعاریفى برگزیده شده است که گمان مى‌رود هدف نگارنده را برآورده مى‌سازد (ص 187). نگارنده پس از بازگفت شمارى از تعاریف، به عواطف سازنده و عواطف ویرانگر اشاره مى‌کند و جنبه‌هاى گوناگون عاطفه را بیان مى‌دارد. ویژگى‌هاى روحى، عواطف نوجوانان، نمودهاى رشد عاطفى، عشق، غضب، اضطراب روحى، ترس، آثار رشد عاطفى مطالب بعدى این فصل است.

رشد اجتماعى در فصل ششم بررسى مى‌شود. این‌گونه رشد در مرحله نوجوانى آشکارا نمود مى‌یابد (ص 237) و آثارى دارد که به شمارى از آن‌ها اشاره شده است. نکته بعدى بیان عوامل مؤثر در رشد اجتماعى است و پس از آن از تعامل اجتماعى از نگاه قرآن کریم سخن رفته است. برخى از دیگر بحث‌هاى این فصل به قرار زیر است: دوستى و مصاحبت، معاشرت، تعامل اجتماعى منفى، مسئولیت اجتماعى، تشکیل گروه‌هاى دوستى، عوامل تحکیم روابط گروهى، اوج تعامل اجتماعى مثبت.

رئوس مطالب فصل هفتم از این قرار است: اهمیت اخلاق، نمودهاى رشد اخلاقى، توجه به نوجوانان در روایات، عوامل اصلى رشد اخلاقى (توفیق الهى، مراقبت از خود، مربى)، روش‌هاى پرورش اخلاقى (تربیت از راه اسوه، پاداش و تنبیه)، مراحل تربیت [اخلاقى]، شرایط مساعد براى رشد اخلاقى، آثار رشد اخلاقى.

در فصل فرجامین این اثر به رشد جنسى پرداخته شده است. روشن است که در تعلیم و تربیت در پى رشد و پرورش غریزه جنسى نیستیم بلکه هدف هدایت و مهار این غریزه است، با این حال نگارنده، شاید براى حفظ سیاق عناوین فصول و وفادارى به عنوان کتاب، عنوان این فصل را رشد جنسى نهاده است و نخست به بیان تفاوت بلوغ جنسى مذکر و مؤنث پرداخته سپس از لزوم آگاهى‌هاى جنسى و عوامل آن یاد کرده، آنگاه به مطالب زیر اشاره کرده است: پیامدهاى جنسى نوجوانى، استمنا و زیان‌هاى (روحى، عقلى، اخلاقى، بهداشتى، جنسى) آن، پیشگیرى و درمان، زنا و زیان‌ها و پیشگیرى و درمان آن، انحرافات جنسى، هم‌جنس‌بازى، مراحل عملى تربیت جنسى.

در زبان فارسى کتابى که به نوجوانى و نمودهاى رشد در آن بر اساس آیات و روایات پرداخته باشد نداریم. از این‌رو مطالعه این اثر مى‌تواند مقدمه مناسبى براى گشودن باب مطالعه و پژوهش در این حوزه بسیار مهم باشد.

• نیز مقایسه شود با:

خالد حامد حازمى، مراحل النمو فى ضوء التربیه الاسلامیه (چاپ اول: ریاض، دار عالم الکتب للطباعه والنشر والتوزیع، 1419 ق، ص 33-42)؛ مجید رشیدپور، رشد عقلى (چاپ اول: تهران، انجمن اولیا و مربیان جمهورى اسلامى ایران، پاییز 1372)؛ سمیر جمیل - احمد راضى، المراهقون: دراسه تربویه نفسیه من وجهه النظر الاسلامیه (چاپ اول: مکه مکرمه، رابطة العالم الاسلامى، 1403 ق/ 1983 م)؛ عبدالعزیز نغمیسى، المراهقون: دراسه نفسیه اسلامیه (چاپ اول: ریاض، دار طیبه، 1411 ق)؛ على‌نقى فقیهى، تربیت جنسى مبانى، اصول و روش‌ها از منظر قرآن و حدیث (چاپ سوم: قم، دارالحدیث، 1388)؛ محمد داوودى، سیره تربیتى پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)، ج 3: تربیت اخلاقى (چاپ اول: قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، بهار 1379)؛ محسن ایمانى، تربیت عقلانى (چاپ اول: تهران، امیرکبیر، 1378).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.