رسالة الخط و القلم

رسالة الخط و القلم
پدیدآوران	ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم (نويسنده) ضامن، حاتم صالح (محقق)
ناشر	المجمع العلمي العراقي
مکان نشر	عراق - بغداد
سال نشر	1409ق - 1988م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

رسالة الخط و القلم، منسوب به ابن قتیبه (م 276ق)، از قدیمی‌ترین متونی است که در موضوع کتابت به دست ما رسیده است. مقدمه و تحقیق کتاب به قلم حاتم صالح ضامن است.

ابن قتیبه، تاریخ‌نگار و دانشمند‌ مشهور قرن سوم هـجری،حدود 60 کتاب در علوم و فنون مختلف تألیف کرده اسـت. رساله حاضر یکی‌ از‌ قدیم‌‌ترین متن‌ها درباره ابزار کتابت است. تنها کتاب «الكتّاب و صفة الدواة و القلم و تصريفها» تألیف عبداللّه بن عبدالعزیز بغدادی پیش‌تر از آن تـدوین شـده بود‏.

این رساله را شیزری (متوفی بعد از 622ق) در نسخه خطی «جمهرة الإسلام ذات النثر و النظام»، به ابن قتیبه نسبت داده است‏. البته حاتم صالح ضامن این رساله را نوشته ابن قتیبه نمی‌داند و دلایلی را بر ادعای خود اقامه می‌کند که از آن جمله است: بسیاری از مطالب این رساله در «الكتاب و صفة الدواة و القلم و تصريفها» عبدالله بن عبدالعزیز بغدادی بدون اینکه به نامش اشاره شود ذکر شده است‏.

رساله خط و قلم را‌ می‌توان یـک فـرهنگ لغت، ویژه نوشت‌افـزار و مـصطلحات خطّ و کتابت و کاربرد آنها دانست. با عنایت به این نکته که مصنّف این رساله از پیش‌گامان نویسندگانی است که جهان میراث عربی - اسلامی‌ بدان‌ها‌ می‌نازد، انتشار آن از یک‌سو افزوده بسیار مهمی بـر کـتاب‌های حوزه خط و قلم بشمار می‌آید و از سوی دیگر بر شمار فرهنگ‌نامه‌های لغت تخصصّی می‌افزاید‏.

ابن قتیبه در بخشی از کتاب می‌نویسد: «به شحمه‌ای که در نـوک قـلم است، به‌ دلیل شباهت با «ضرّه» (گوشت زیر انگشت شست)، ضرّه گویند و چون شحمه را برگیری، به محل برگرفته شدن‌ شحم‌، حفره‌ و آن قلم را «محفور» گـویند».‏

در بخشی از مباحث کتاب در تراشیدن قلم و شیوه‌های آن چنین می‌خوانیم: «ابوعبیده گوید: قلم را قلم نگویند مگر وقتی که تراشیده شود، وگرنه قصبه است و نیزه را رُمح نخوانند مگر آنکه بر آن سرنیزه (سنان) باشد، وگرنه قناة است...»‏.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن کتاب.
2. ناجی، هلال، «منابع نسخه‌پردازی: رساله‌ای در خط و قلم/ ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری»، مترجم: رودگر، قنبرعلی، نامه بهارستان، بهار و تابستان 1381، شماره 5، ص9 تا 20:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/792909

1. صالح الضامن، حاتم، «رسالة الخط و القلم (المنسوبة إلی ابن قتيبة)»، المجمع العلمي العراقي، ربيع‌الثانی 1409، المجلد التاسع و الثلاثون، الجزء 4، صفحه 262 تا 292:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/361915