فرهنگ مختصر اصطلاحات دیوانی شبه قاره (عصر اکبر شاه)

فرهنگ مختصر اصطلاحات دیوانی شبه قاره (عصر اکبر شاه)
پدیدآوران	پناهی، ثریا (نویسنده)
ناشر	شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۳۹۸ش
شابک	‎9-817-436-600-978
کد کنگره	‏

فرهنگ مختصر اصطلاحات دیوانی شبه قاره (عصر اکبر شاه) تألیف ثریا پناهی، بررسی تاریخچه دیوان و دیوان سالاری این واقعیت را آشکار می سازد که آخرین توقفگاه و ایستگاه این تشکیلات در خارج از مرزهای ایران و در شبه قاره بوده است. فرهنگ حاضر نمونه ای از اصطلاحات دیوانی رایج در دوره ی تیموریان شبه قاره (عصر اکبر شاه) است. اهمیت و نقش زبان فارسی را در اصطلاحات مورد کاربرد نهادهای اداری، مالی و نظامی شبه قاره در فرهنگ هایی از این دست می توان یافت. اصطلاحاتی که برخی از آن ها امروز نیز کاربرد دارد.

گزارش کتاب

بررسی تاریخچه ی دیوان سالاری این واقعیت را آشکار می کند که شبه قاره آخرین توقفگاه و ایستگاه تشکیلات دیوانی و دیوان سالاری در خارج از مرزهای ایران بوده است. زبان فارسی در عصر اکبر شاه گورکانی، سومین پادشاه (گورکانی) تیموری هند، پس از گذراندن فراز و نشیب هایی، خود به گونه ای بدل گردید که بذر آن در دوران سلاطین هند، به ویژه لودیان، کاشته شد و در عصر فرمانروایی مغولان هند به بار نشست. بنیاد حکومت گورکانیان (تیموریان هند) بر مبنای میراث تیموریان ایران و ماوراء النهر و اقتباسی از حکومت دار سلاطین هند، یعنی جریانی منتج از پیوند جامعه و فرهنگ هند و مغول بود. دو سلسله ی حکومتی به موازات یکدیگر وارثان مشترک میراث فرهنگی مغولان بودند: مغولان هند از طریق تیموریان و صفویه از طریق ترکمانان پیش از خود. مقایسه ی ساختار تشکیلات حکومتی و سازمان های اداری صفویان و مغولان هند شباهت های این دوره را نشان می دهد. ایجاد اصطلاحات رسمی از دوره ی بابر و همایون آغاز شد. اصطلاحات دیوانی رایج در نهادهای اداری عصر اکبر شاه، سومین پادشاه بابری، که از دوران مهم در تاریخ شبه قاره به لحاظ سیاست گذاری در امور کشورداری، اداری، نظامی، آزاد اندیشی و تحولات دینی و اجتماعی محسوب می شود، موضوع فرهنگ حاضر است. می دانیم که درباره ی اصطلاحات دیوانی و دیوان سالاری در شبه قاره، فرهنگ ویژه و اثر خاصی تهیه نشده است که از نظر ساختار به کتاب های اصطلاحات دیوانی دوره ی غزنوی و سلجوقی یا فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوره ی مغول مانند باشد؛ فرهنگ یا اصطلاحنامه ای که علاوه بر محققان در عرصه ی ایران و شبه قار، مخاطبانی از میان فرهنگ نگاران، واژه شناسان، فعالان واژه گزینی، مصححان نسخه های خطی و مؤلفان مقاله های دانشنامه ای و مترجمان داشته باشد. هر چند در زمینه ی فرهنگ نویسی در شبه قاره پژوهش هایی ارزنده و ماندگار انجام شده است و می توان برخی از این واژه ها و اصطلاحات را در آن یافت، تا امروز اثری مجزا به صورت واژه نامه ی توصیفی درباره ی اصطلاحات دیوانی تألیف نشده است. فرهنگ های موجود در شبه قاره غالبا عمومی اند و روش های فرهنگ نویسان در زمینه ی آوانویسی به سبک های سنتی یعنی قیاسی یا توصیفی، بوده و شیوه های مؤلفان آن ها در بخش تعریف و ریشه شناسی نیز تابع نظامی مشخص نبوده است. البته از فرهنگ های امروزی نباید فرهنگ لغت چند زبانه ی آریان را از نظر دور داشت. این واژه نامه ی عمومی از پشتکار ایران دوستان و فارسی پژوهان هندی، خبر می دهد که تاکنون شش جلد آن بر اساس فرهنگ فارسی معین و با رعایت معیارهای فرهنگ نویسی امروزی در دهلی به چاپ رسیده است. جای بسی شکرگزاری است که در ایران شمار فرهنگ های تخصصی در زمینه های متعدد رو به افزایش است و این خود نمایانگر تحول در بینش فرهنگ نویسی و پاسخ متخصصان به نیازهای جامعه ی علمی است. فرهنگ ها و واژه نامه ها با توجه به رویکرد مؤلفان آن ها به دو گروه تاریخی و هم زمانی تقسیم می شوند. در اثر حاضر رویکردی تاریخی اختیار شده که می توان آن را اولین دفتر از فرهنگ جامع اصطلاحات دیوانی دوران «مغولان هند» (گورکانیان یا تیموریان یا بابریان) به شمار آورد. تدوین این کتاب می تواند پیش درآمدی برای تهیه ی «فرهنگ جامع اصطلاحات دیوانی دوره ی تیموریان هند» باشد که به تدریج با تخصیص دفترهایی متعدد فراهم گردیده است. نگارنده در تهیه ی این فرهنگ به اصول و معیارهای فرهنگی اصطلاحات دوره ی قاجار توجه داشته است.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران