الأعلاق الخطیرة فی ذکر أمراء الشام و الجزیرة

الأعلاق الخطیرة فی ذکر أمراء الشام و الجزیرة
پدیدآوران	ابن شداد، محمد بن علی (نویسنده) عباره، يحيي زکريا (محقق) سوردل، دومینیک (محقق) دهان، سامی (محقق)
ناشر	المعهد العلمي الفرنسي للدراسات العربية- جمهورية العربية السورية، منشورات وزارة الثقافة
مکان نشر	سوريه - دمشق
سال نشر	1953م- 1956م- 1978م
چاپ	1
موضوع	1.دمشق - تاريخ 2.سوريه - تاريخ 3.شاهان و فرمان روايان - سرگذشت‌نامه 4.عربستان سعودي - شاهان و فرمان روايان
زبان	عربی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏DS‎‏ ‎‏95‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏الف‎‏6
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الأعلاق الخطیرة فی ذکر أمراء الشام و الجزیرة، تألیف عزالدین ابوعبدالله محمد بن علی بن ابراهیم بن شداد، کتابی است پیرامون جغرافیای منطقه شام و جزیره و شرح حال و تراجم امرا و فرمانروایان آن، از زمان خلیفه دوم تا عصر مؤلف، که به زبان عربی و در قرن هفتم قمری، نوشته شده است.

اصل کتاب در سه بخش تاریخ حلب، دمشق و الجزیزه، در فاصله سال‌های 671 تا 682ق نوشته شده است. کتاب حاضر که بخش سوم آن و دربردارنده تاریخ الجزیره و مشتمل بر دو قسم می‌باشد، توسط دومینیک سوردل فرانسوی تحقیق و به کوشش یحیی زکریا عباره چاپ شده است.

اثر حاضر، چنان که بروکلمان ضبط کرده است، نه فقط از اهم کتاب‌های ابن شداد، که از مهم‌ترین منابع تاریخ و جغرافیای سرزمین‌های شمالی اسلام در قرن 7ق/13م است و برخلاف آنچه از نامش برمی‌آید، تنها به ذکر امیران دو منطقه جزیره و شام نپرداخته، بلکه حاوی نکات تاریخی و جغرافیایی بسیار است که اختصاص به امرا ندارد.

انگیزه تألیف کتاب، بیش از آنکه ستایش و تمجید از سلاطین زمان باشد، نشان از علاقه به زادگاه و زنده کردن یاد و نام بزرگان و حوادث تاریخی مربوط به آن شهر خاص دارد.

ساختار

کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز شده و مطالب اصلی مؤلف، مشتمل است بر یک مقدمه و سه باب مفصل. ابن شداد در تألیف جزء سوم، از منابع متعدد و متنوعی استفاده کرده است؛ منابعی همچون:

1. «الکامل فی التاریخ» ابن اثیر جزری؛
2. «نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق» محمد بن محمد بن عبدالله بن ادریس؛
3. تاریخ ابن ازرق فارقی (متوفی 510ق)؛
4. کتاب محمد بن اسحاق بن یسار مطلبی (متوفی 151ق)؛
5. «فتوح البلدان» بلاذری؛
6. «تاریخ الرسل و الملوک» ابن جریر طبری؛
7. «صورة الأرض» و «المسالک و الممالک» ابن حوقل؛
8. «المسالک و الممالک» ابن خرداذبه؛
9. «التاریخ المظفری» ابن ابی‌الدم؛
10. «ابتداء عمران البلدان» از مؤلفی ناشناس؛
11. «بغیة الطلب فی تاریخ حلب» ابن عدیم؛
12. «عنوان السیر فی محاسن البدو و الحضر» همذانی؛
13. «البلدان الکبیر» ابن واضح؛
14. «فتوح البلدان» واقدی؛
15. «سیرة جلال‌الدین منکوبرتی» نسوی؛
16. «الاعتبار» اسامة بن منقذ؛
17. «الإشارات إلی معرفة الزیارات» هروی؛
18. «المعرب من الکلام الأعجمی» ابومنصور جوالیقی؛

و...

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ابتدا زندگی نامه مفصلی از نویسنده ارائه گردیده و سپس، به موارد زیر اشاره شده است: منابع مورد استفاده نویسنده در تدوین کتاب، اطلاعات کلی پیرامون جغرافیا و تاریخ شام و الجزیره، ساختار و محتوای کتاب، اهمیت و جایگاه آن، نسخ خطی موجود از آن و اقدامات تحقیقی صورت گرفته در آن.

نویسنده در مقدمه، به بحث پیرامون جغرافیای شام و الجزیره پرداخته و حدود و ثغور و طبیعت آن را تشریح نموده و سپس، با استفاده از اقوال جغرافی دانان و مورخان، سبب تسمیه این ناحیه به الجزیره را بیان نموده است.

باب اول، دربردارنده حدود و ثغور دیار «مضر» در جنوب شرقی الجزیره و تشریح موقعیت شهرهای آن می‌باشد.

در باب دوم، به توضیح موقعیت جغرافیایی دیار «ربیعه» در جنوب غربی الجزیره و تشریح موقعیت شهرهای آن پرداخته شده است.

در باب سوم، موقعیت جغرافیایی دیار «بکر» و مهم‌ترین شهرهای آن، تبیین گردیده است.

ابن شداد در این کتاب، بیشتر به مسائل جغرافیایی و عمرانی و محدوده فرمانروایی و نفوذ ایوبیان و جنگ‌ها و فتوحات آنان توجه کرده، اما گاه اطلاعاتی از بلاد مجاور با ایوبیان نیز به دست داده است. بیشتر مطالب کتاب، درباره ساخت مساجد، حمام‌ها، پل‌ها و دیگر مظاهر عمرانی و شهری است.

در خلال مباحث مذکور، نویسنده در هریک از این ابواب، در ضمن فصول مختلف، به ذکر شرح حال و سرگذشت امرا، فروانروان، اعیان، اقوام، قبایل و شعوب مختلف از جمله عرب، فارس، کرد، ارامنه، یونانی، رومی، سلاجقه، خوارزمی و... که در هریک از این موقعیت‌های جغرافیایی می‌زیسته‌اند، پرداخته است و سرگذشت هریک را، توضیح داده است.

نویسنده در بیان مطالب، به ذکر مهم‌ترین وقایع و اتفاقاتی پرداخته که در این شهرها، از زمان فتح الجزیره در عصر خلیفه دوم، به دست عیاض بن غنم، در سنه هفدهم هجری تا زمان تألیف کتاب در سال 679ق (چهار سال پیش از مرگ مؤلف) پرداخته است.؛ وقایع و اتفاقاتی همچون: قیام حمدانیان و خروج آن‌ها از تحت خلافت بنی‌عباس، جنگ‌های طولانی میان حمدانیان و حکومت مرکزی، چگونگی تصرف شهر حران توسط ثابت بن سابق نمیری و سپس به حکومت رسیدن فرزندان وی و تسلط شرف‌الدوله مسلم بن قریش عقیلی بر آنان و...

برخی از خصوصیات و ویژگی‌های کتاب را می‌توان در امور زیر، خلاصه نمود:

1. این اثر، مانند کتاب «زبدة الحلب» ابن عدیم (660ق) به شیوه تاریخ‌نگاری محلی تألیف شده و اساس کار نویسنده همانند ابن عدیم، ذکر تاریخ حلب و دمشق و شهرهای جزیره بوده است. از آن نظر که در عصر مؤلف، این شهرها در قلمرو ایوبیان بودند، می‌توان گفت که این کتاب، تا حدودی رنگ تاریخ‌نگاری دودمانی دارد.
2. این کتاب، همان گونه که از نامش پیداست، ترکیبی از تاریخ و جغرافیاست و مطالب جغرافیایی درباره شهرهای شام و جزیره و حوادث تاریخی مربوط به این دو منطقه وسیع، بیشترین حجم کتاب را به خود اختصاص داده است؛ به طوری که اماکن، ابواب، قلعه‌ها، مسجدها، مزارات، خانقاه‌ها، رباطها، مدارس، حمام‌ها، نهرها و پل‌های شهرهای مورد بحث، ذکر شده است. همچنین در بحث تاریخی به نام سازندگان بناها، ویران کنندگان و تعمیرکاران آنها، امیران شهرها، علما و متولیان مدارس اشاره شده است.
3. در این کتاب، مطالبی دیده می‌شود که از منابع قدیم تر اقتباس شده است که اکنون مفقود شده‌اند.
4. اثر حاضر، به سبب دسته بندی فعالیت‌های عمرانی ایوبیان در دمشق و حلب، در نوع خود منحصربه فرد است؛ زیرا غالب مورخان قرن‌های 5 و 6ق، به حوادث سیاسی و نظامی توجه کرده و از ذکر فعالیت‌های عمرانی و ساختمانی به صورت جدا از حوادث سیاسی، غفلت کرده‌اند، اما ابن شداد فعالیت‌های عمرانی را به صورت جداگانه ذکر کرده است.

وضعیت کتاب

فهارس هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و به ترتیب عبارتند از:

- جلد نخست: فهرست اعلام و اماکن؛ مؤلفین و روات؛ کتب؛ آیات؛ احادیث و محتویات کتاب.

- جلد دوم: فهرست اعلام؛ اماکن؛ جماعات؛ آیات؛ احادیث؛ اشعار؛ کتب مذکور در متن و مصادر و منابع مورد استفاده محقق.

در پاورقی‌ها به توضیح برخی عبارات و اشاره به اختلاف نسخ پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. روح بخشان، عبدالمحمد، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی و همکاران (چاپ دوم)، تهران، 1377.
3. غفرانی، علی، «پژوهش در منابع تاریخی دوره ایوبی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: مقالات و بررسی‌ها، شماره 70، زمستان 1380 (12 صفحه، از 263 تا 274).