جواهر الاسرار و زواهر الانوار: شرح مثنوی مولوی
| جواهر الاسرار و زواهر الانوار: شرح مثنوی مولوی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کمال خوارزمی، حسین بن حسن (نویسنده)
مولوی، جلال‌الدین محمد (نویسنده) شریعت، محمدجواد (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | مثنوی. شرح |
| ناشر | اساطیر |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1384ش. |
| چاپ | چاپ یکم |
| موضوع | مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد، 604 - 672ق. مثنوی - نقد و تفسیر
شعر فارسی - قرن 7ق. - تاریخ و نقد تصوف - مقاله‌ها و خطابه‌ها |
| زبان | فارسی - عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | 1384 / 5301 PIR |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
جواهر الأسرار و زواهر الأنوار، اثر کمال‌الدین حسین بن حسن خوارزمی، شرحی است فارسی و عرفانی بر مثنوی معنوی مولوی که با مقدمه، تصحیح و تحشیه محمدجواد شریعت به چاپ رسیده است.
شارح از عالمان بزرگ عصر خود بوده و به مولانا و آثارش خصوصاً مثنوی معنوی عشق می‌ورزیده و دایم به تدریس و حل مشکلات آن می‌پرداخته است. در سال‌های پایانی عمر به
تشویق استادش، خواجه ابوالوفای خوارزمی از سلسلۀ کبرویه؛ به شرح و تفسیرکامل مثنوی اقدام می‌کند.[۱]
کتاب حاضر، اولین شرح مثنوی مولوی است که تقریبا یک قرن پس از تدوین مثنوی، نوشته شده است و به شرح سه دفتر از دفترهای شش‌گانه مثنوی مولوی اختصاص دارد و مؤلف توفیق شرح سه دفتر دیگر را نیافته است. وی مقدمه‌ای مفصل، بر این شرح نگاشته و در آن، اصول عرفان اسلامی را بیان کرده است[۲].
خوارزمی به جنبه‌های عرفانی ابیات توجه ویژه مبذول داشته و در نوشتارش از اندیشه‌های ابن عربی تأثیر فراوان پذیرفته است. ولی امروزه، این اثر، بیشتر از نگاه ادبی و نثر مسجع؛ زیبا و دل انگیزی که دارد و همچنین به خاطر مطالب و موضوعاتی که در مقالات ده گانه جلد اول کتاب آمده؛ مورد علاقۀ اهل ادب و تحقیق قرار می‌گیرد.
اساس نوشته‌های خوارزمی، بر سجع و ترصیح و تجنیس و این قبیل صنایع بدیعی است و بنابراین می‌توان آن را نثری مصنوع دانست.[۳].
این شرح در چهار مجلد به چاپ رسیده، جلد اول شامل یک مقدمه و ده مقاله است و جلد دوم شرح دفتر اول و جلد سوم شرح دفتر دوم و جلد چهارم شرح دفتر سوم است. عناوین
مقالات ده گانه که به زبان عربی نگاشته شده و موضوعات آن‌ها عبارت است از:
مقالۀ اول، با عنوان «فی ذکر بعض مشایخ هذه الطریقه و ایراد مانطقوا به من الحقیقه» که بزرگ‌ترین مقاله این مجموعه است؛ به شرح حال بعضی از مشایخ و بزرگان صوفیه، از حضرت علی(ع) (که صوفیان سند خرقه را به او منتهی می‌کنند) تا مولانا پرداخته و عباراتی از کلام آن‌ها را نقل نموده است. مقاله دوم، درباره شرح و تفسیر الفاظ و اصطلاحات رایج در میان صوفیه نگارش یافته و فروزانفر این مقاله را برای شناسایی مقامات رجال صوفیان و فهم مصطلحات آن‌ها یکی از منابع سرشار و دارای اهمیت فراوان دانسته است. مقاله سوم، که دربارۀ «تباین مشارب ارباب الحال و تباعد مراتب اصحاب الکمال» است وارد برخی از
بحث‌های نظری عرفان شده است. مقاله چهارم، در بیان حضرات ذاتیه و بعضی مراتب کلیه است. مقاله پنجم در اسماء و صفات الهی و مقاله ششم در عوالم و حضرات خمسه الهیه و مقاله هفتم در مبدأ و معاد است. در مقاله هشتم، خوارزمی به بیان حقیقت روح و فرق میان ظهورات و مراتب آن در عالم کبیر و عالم صغیر پرداخته است. در مقاله نهم، بحث خود را با تجلّی حق آغاز می‌کند و روح را مظهر و محل تجّلی می‌داند که در پرتو آن راه فنا و نیستی را طی می‌کند و اصول ده گانه آن را شرح می‌دهد. مقاله دهم، در بیان حقیقت محبّت و اقسام آن نوشته شده است.
خوارزمی پس از مقدمه، شروع به شرح مثنوی می‌کند. روش کار او چنین است که ابتدا متن یک يا چند بیتی که نیازمند شرح دیده ذکر می‌کند و بعد مفهوم عرفانی آن را شرح و بسط می‌دهد. در ضمن شرح، آیات و روایاتی که با معنی ابیات مورد نظر متناسب است نقل می‌کند و نیز در توضیح ابیات از کلمات بزرگان و حکایات صوفیان و اشعار و امثال بهره می‌گیرد. همچنین در بسط مطالب از اشعاری که ظاهراً سرودۀ خود شارح است استفاده می‌کند. خوارزمی در نوشتار خود از آرایه‌های ادبی، مانند سجع و جناس و استعاره نیز کمک می‌گیرد که گاه سخنش پُر تکلّف و خسته کننده می‌شود. اما آنچه در تألیف جواهر الاسرار بیشتر مورد توجه خوارزمی بوده کوشش در تزکیه نفس و تهذیب اخلاق و رسیدن به درجات عالی انسانی است؛ همان چیزی که مولانا در مثنوی دنبال می‌کند.
اقدامات مصحح در این اثر، شامل نگارش پیش گفتار، تصحیح و تحشیه متن می‌شود. وی در پیش‌گفتار به معرفی کتاب و نسخه‌های خطی آن می‌پردازد و نسخه‌هایی را که پیش رو داشته نام می‌برد: ۱. نسخه دانشگاه تهران، تاریخ کتابت۸۴۱ هجری؛ ۲. نسخه کتابخانه ملی، تاریخ کتابت ۸۸۹ هجری؛ ۳. نسخه کتابخانه آستان مقدس رضوی تاریخ کتابت ۱۰۳۹ هجری؛ ۴ نسخه لکنهو کتابت شده در سال ۱۳۱۲هجری. در تصحیح این کتاب، نسخه دانشگاه تهران،
به سبب قدمتش، اساس قرار گرفته و تفاوت‌های همه نسخه‌ها را در پاورقی نشان داده شده است. مصحح متن را به خوبی ویرایش نموده و عبارت‌های عربی و واژگان دشوار را نیز اعراب‌گذاری کرده است.
در بخش تعلیقات، منابع آیات، احادیث، اشعار و عبارات عربی را مشخص نموده و تعییرات و اصطلاحات و کتاب‌هایی را که در متن آمده با استفاده از منابع معتبر خصوصاً رساله قشیریه و دایرةالمعارف مصاحب به حد وافی تشریح و توصیف نموده است.
در پایان هر مجلد، فهرست‌های آیات، احادیث و اخبار جملات عربی، اشعار عربی، مصاریع عربی، اشعار فارسی، مصراع‌های فارسی، مثل‌های فارسی، اشخاص،مکان‌ها، اقوام و قبایل و کتاب‌ها با دقت و مهارت تنظیم و درج شده است.[۴]
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه کتاب.
- عالمی، محمدعَلَم، کتاب‌شناسی توصیفی مولانا (شامل جدیدترین تحقیقات و قدیمی‌ترین کتاب‌های مولوی پژوهی)، قم، انتشارات دانشگاه قم، 1392ش.