السفر الثاني من كتاب المقتبس
السفر الثاني من كتاب المقتبس نوشته ابن حیّان قرطبی اندلسی (متوفی 469ق) مورخ بزرگ جهان اسلام، در موضوع تاریخ اندلس و با تمرکز بر عصر اموی است. کتاب در یک جلد به زبان عربی با مقدمه، تحقیق و تعلیقات دکتر محمود علی مکی منتشر شده است.
| السفر الثاني من كتاب المقتبس | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مکی، محمود علی (مجقق) ابن حیان، حیان بن خلف (نویسنده) |
| ناشر | مرکز الملک فيصل للبحوث و الدراسات الإسلامية |
| مکان نشر | عربستان - رياض |
| سال نشر | 1424ق. = 2003م. |
| چاپ | چاپ اول |
| موضوع | اندلس - تاريخ اسلام - اندلس - تاريخ |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /الف2س7 / 98 DP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه محقق، دو بخش و تعلیقات است. شیوه نگارش مباحث سال‌نگاری است. تعلیقات هر بخش نیز جداگانه در انتهای کتاب ذکر شده است.
نویسنده در نگارش کتاب از منابع زیادی بهره برده است. از جمله منابع کتاب می‌توان به: الاحاطة في أخبار غرناطة ابن خطیب، اخبار الائمة الرستميين ابن صغیر، اخبار اهل اشبیلیة محمد بن اشعث قرشي و... اشاره کرد.
گزارش محتوا
نوشته‌های ابن حیان قرطبی از دقت زیاد و تحلیل درست حوادث تاریخی و عبارت‌های شیوا برخوردار است و نثر و سبک تاریخ‌نگاری مخصوصی دارد. ابن حیّان چهار کتاب مهم در تاریخ و حوادث اندلس دارد که مورخان بعدی اصطلاحاً مجموع آنها را تاریخ ابن حیّان یا التاریخ الکبیر خوانده‌اند. این کتاب‌ها عبارت‌اند از:
- «المُقتَبس في تاریخ رجال الأندلس»، شامل حوادث اندلس از ۹۱ تا ۳۶۶ق که تنها اثر به‌جا مانده از ابن حیّان است (کتاب حاضر). عنوان آن به صورت‌های دیگری نیز آمده، ولی به المقتبس معروف است. ابن حیّان این کتاب را در ده مجلد تألیف کرد که مایه مباهات ابن حزم اندلسی شد.
- «أخبار الدولة العامریة» درباره حوادث اندلس از ۳۶۶ تا ۳۹۹ق.
- «المتین» درباره حوادث اندلس از ۳۹۹ تا ۴۶۳ق در شصت مجلد که اصل آن از بین رفته است.
- «البَطشَة الکبری» درباره سرکوب بنی جَهْوَر[۱].
ابن حیّان از تمام سبک‌های تاریخی پیشینیان، چون سال‌شماری و موضوعی، بهره برده و با دیدی عالمانه برای هر دوره تاریخی شیوه نگارشی مناسب آن به کار گرفته است. از ویژگی‌های تاریخ‌نگاری وی، درستی و دقت فوق‌العاده در ثبت وقایع با دید نقادانه، کنار گذاشتن داستان‌های اساطیری، و شرح روی‌دادها با تمام جزئیات ارزشمند آن‌هاست. مورخان بعدی اندلس مطالب بسیاری از ابن حیّان نقل کرده‌اند و همواره به وی استناد و اعتماد داشته‌اند[۲].
کتاب «المقتبس» ابن حیان قرطبی، مهمترین کتاب وقایع اندلس در طول سه قرن حیات اسلامی آن محسوب می‌شود. كسانی كه اين كتاب را می‌شناسند روی آن اتفاق نظر دارند، و پيشينيان از آن از بهره‌مند شده‌اند و محققين جديد از مطالب آن استفاده كرده‌اند. با این وجود، این گنج برای مدتی طولانی مخفی مانده بود، تا اینکه توسط محقق بزرگ هلندی راینهارت دوزی، اولین تلاشگر علمی واقعی و نویسنده کتاب تاریخ اندلس، کشف شد. ارتباط این محقق با کتاب ابن حیان از زمانی آغاز شد که وی و تعدادی از همکاران خاورشناسش اولین بخش از دایرةالمعارف بزرگ اندلسی «نفح الطیب» اثر مقری(متوفی 1041ق/1631م) را منتشر کردند. انتشار این بخش در دو جلد بین سال‌های 1855 تا 1861م صورت گرفت. اما در جهان عرب، اثر رایحه این کتاب شناخته شده نبود تا اینکه کتاب در سال 1279ق برابر با 1862م به‌طور کامل در دو جلد در چاپخانه بولاق منتشر شد[۳].
دوزی از اواسط قرن گذشته، در حال حفاری میراث اندلس بود. او بینش روشنی نسبت به مهمترین و ارزشمندترین این میراث داشت. از جمله مطالبی که او منتشر کرد «البیان المغرب» ابن عذاری مراکشی، «المعجب» عبدالواحد مراکشی و بخش اندلسی «الحلة السیراء» اثر ابن أبار بلنسی بود. تحقیق در این آثار که آن زمان همه‌شان خطی بودند، به او این توان را داد تا شروع به نوشتن اولین تاریخ علمی تحقیقی درباره اندلس کند. این کتاب که بیش از یکصدوسی سال پیش منتشر شده است، با وجود پیشرفت‌های فراوانی که مطالعات اندلس در این دوران انجام داده‌اند، همچنان کتابی مفید و جالب است.
دوزی از همان دوران به ارزش آنچه توسط مورخ اندلسی، ابن حیان نوشته شده بود پی برد. از نوشته‌های ابن حیان در آن زمان معروف نبود، مگر قطعه‌ای از کتاب «المقتبس» که سومین کتاب (السفر الثالث) این کتاب است و در کتابخانه بودلیان دانشگاه آکسفورد انگلستان نگهداری می‌شد. دوزی در نگارش تاریخ اندلس، به‌ویژه با توجه به دوره حکومت امیر عبدالله بن محمد(275-300ق) و اخبار انقلاب‌هایی که در آن روزها اندلس را فرا گرفت، از این نسخه بهره فراوان برده بود. دوزی زمانی که توجه خود را به نگارش تاریخ بنی عباد در سویل برای پادشاهان فرقه در اندلس معطوف کرد، از میراث ابن حیان بیشتر آگاه شد. او متون بنی عباد را در کتاب خود که به زبان لاتین نوشته است درباره این خاندان که بر ممالک عمده فرقه‌ها حکومت می‌کردند منتشر کرد. ثمره این مراقبت، با آنچه دوزی از میراث ابن حیان می‌دانست، مجموعه نظراتی درباره شخصیت مورخ بزرگ اندلسی، ارزیابی کار او و برجسته ساختن جایگاه وی در میان مورخان اسلام، از مهجوریت بود. و وقتی در اینجا از محققان صحبت می‌کنیم، منظور از آنها شرق‌شناسان اروپایی است، درحالی‌که جهان عرب علاقه‌ای به مطالعه این موضوعات در یک مطالعه علمی منظم نداشت...[۴].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای اثر و فهرستهای منابع و کشّاف عامه اصطلاحات به‌ترتیب در انتهای اثر آمده است. پاورقی‌های کتاب، علاوه بر ذکر ارجاعات، حاوی مطالب مفیدی در شرح محتوای مطالب است. در کشاف عام فهارس کتاب در صفحه 603 فهارس کتاب در سه بخش ذکر شده است:
- فهارس مقدمه کتاب شامل فهارس اعلام، امم و طوایف، مؤلفین و مصادر.
- فهارس کتاب شامل فهرستهای اعلام، مواضع جغرافیایی، شعوب و قبایل و طوایف، شعر، منابع و مراجع، راویان اخبار و مؤلفان.
- فهارس تعالیق کتاب شامل فهرستهای اعلام، مواضع جغرافیایی، شعوب و قبایل و طوایف و شعر.
پانویس
- ↑ ر.ک: عودی، ستار، ص172
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص15
- ↑ ر.ک: همان، ص15-17
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- عودی، ستار، دانشنامه جهان اسلام، جلد 6، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، چاپ اول، 1380.