مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه

مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه
پدیدآوران	رجبی، محمد حسن (نویسنده) پورامید، فاطمه‌ رویا (نویسنده)
ناشر	نشر نی
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1384ش.
چاپ	یکم
شابک	‎964-312-794-X
موضوع	روحانیت - ایران - فعالیتهای سیاسی - اسناد و مدارک مجتهدان و علما -- ایران -- نامه‌ها مجتهدان و علما -- عراق -- نامه‌ها ایران - تاریخ - قاجاریان، 1193 - 1344ق. - روحانیت
زبان	فارسی
کد کنگره	3ر9ر / 1315 DSR ‏

مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه تألیف محمدحسن رجبی و فاطمه رؤیا پورامید؛ در این کتاب حدود یکصد اعلامیه، فتوا، نامه و دیگر اسناد بر جای مانده از عالمان شیعه گردآورى شده است.

این اسناد در فاصلۀ سالهاى ١٢٠٠ -١٣٢٣ ق، در موضوعات سیاسى یدید آمده است. در هر قسمت، اطلاعاتى چون: موضوع سند، نگارنده، تاریخ و متن سند، ذکر شده و در پاورقی برای کلماتی از متن که براى عموم خوانندگان امروزى مفهوم نیست، ترجمه یا توضیحی آمده است.

این مکتوبات و بیانات نشان از گونه‌ای وحدت رویه و دغدغه‌های علمای شیعه را در این مجموعه نشان می‌دهد. جهادیه‌های فراوان در بین سال های 1223 تا 1224 نشان از حساسیت علما نسبت به سرنوشت ایران دارد. چون در آن روزگار یگانه حوزه علمی شیعه در نجف بود، اکثر مکتوبات اعلان جهاد نیز از همان ناحیه است. گونه‌ای اجماع در زمینه جهاد و تایید کار شاهان قاجار در جهاد بین علما پیش آمده بود که شاهان قاجار نیز به شدت به دنبال آن بودند.

نصیحت به شاهان در زمینه عدالت و دوری از ستم از دیگر موضوعاتی است که در مکتوبات علما به چشم می خورد. در این زمینه نمونه بارز آن میرزای قمی است.

شخصیت میرزای قمی در میان بقیه علما گونه‌ای تلاش در این امور را نشان می دهد. بی پروایی او در نصیحت و در بعضی موارد سرزنش شاهان قاجار جالب توجه است. مانند نصیحت به آقا محمد خان قاجار در خودداری از ستم به مردم از میرزای قمی (1200ق)

گو این که مقدس دانستن او به ویژه در دوران معاصر این شخصیت را مخفی کرده است.

بیان سیاست های انگلیس و مقابله با استعمار نیز بخشی از دغدغه ذهنی علما بوده است که در این مکتوبات به وفور به چشم می خورد. در همین زمینه احساسات وطن دوستانه آنها را در مقابله آنها با تجاوز انگلیسی ها به بوشهر می توان دید. که علما از بلاد مختلف آمادگی خود را برای مقابله با متجاوزان اعلام کرده اند.

تایید احداث راه آهن در ایران از جمله مواردی است که گویا در دهه نود قرن 13 ق ذهن علما را به خود مشغول کرده است. نامه های مختلف سید جمال‌الدین اسد آبادی نیز بی نیاز از معرفی است.

آگاه کردن شاهان قاجار از مداخلات خارجی و مفاسد آن موضوع دیگری بوده که علما در مکتوبات خود به آن پرداخته اند.

یکی از موضوعات مهمی که در این دوران بسیاری از مکتوبات را به خود اختصاص داده است، موضوع تحریم توتون و تنباکو از سوی میرزای شیرازی است. پس از آن که فتوای میرزای شیرازی صادر شد بحث های زیادی در گرفت و خود به خود نامه ها و نوشته های زیادی را به خود اختصاص داد که تعدادی از آنها در این کتاب آمده است.

اندیشه وحدت اسلامی که امروز مطرح است، از دور زمانی در ذهن علما و بعضی از دانشمندان بوده است. نمود این اندیشه را در این مکتوبات نیز می توان دید. همچنین بیان دلایل انحطاط مسلمین و اظهار تاسف از وضع کنونی و ارائه راه حل در این زمینه موضوع بعضی از مکتوبات این مجموعه است.

مقابله با کشورهای استعماری در آن روزگار بسیاری را به فکر یافتن راه کاری در این زمینه انداخته بود. یکی از راه هایی که توسط برخی از متدینان پیرو مرجعیت عملی شد، استفاده از اجناس وطنی و بومی کردن صنعت بود؛ در همین راستا شرکت نساجی اسلامیه تاسیس شد که علمای زیادی از آن پشتیبانی کردند و با تایید آن، مردم را به استفاده از اجناس وطنی تشویق کردند.

ولایت فقیه نیز کم کم از همین دوران به علت حوادث پیش آمده در بین مباحث و مکتوبات راه یافت که نمونه آن را می توان در مکتوبی از صاحب جواهر در (صص 141 تا 151) دید.

مبارزه با صوفیه نیز هنوز از رونق نیفتاده بود؛ به ویژه آن که شاهان قاجار بعضی مواقع به دلایلی خاص، سعی می کردند به آنها روی بیاورند و یا اظهار عرفان کنند.

مبارزه با بابیه نیز از جمله موضوعات عمده‌ای بود که علما را مشغول به خود کرده بود. نمود آن را می‌توان در نامه آقا نجفی اصفهانی از میرزا حسن آشتیانی جهت مجازات سران بابیه دید.

به طور کل، آنچه در این مجموعه گرد آمده، مغتنم است؛ به ویژه آن که مکتوباتی جمع شده که یا ناشناخته بوده و یا این که به طور مجموعه در جایی نبوده است. نام برخی علما و مکتوبات آنها را می توان دید که جالب است و انتظار ورود در چنین مباحثی از آنها نمی رود. این مجموعه دغدغه های علمای شیعه در قرن 13 و اوایل قرن 14 را برای ما بازگو می کند.

اما نکته‌ای که در این مجموعه به چشم می خورد آن است که مفهوم علما وسیع گرفته شده است. به عبارت دیگر بعضی از کسانی که معرفی شده اند و مکتوبی از آنها آمده است، در زمره علما محسوب نمی شده اند یا اکنون نمی شوند و هر چند افراد فرهیخته‌ای بوده اند اما اکنون آنها را با اوصاف دیگری همچون ادیب و ... می شناسند. نمونه بارز آن ادیب الممالک فراهانی است. با این همه مطالعه‌این کتاب مغتنم است.

منابع مقاله

1. صادقی، مصطفی؛ قرائتی، حامد؛ گزیده کتاب‌شناسی تاریخ تشیع، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، چاپ اول، بهار 1389ش

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران