مدارس حلب الأثرية تاريخها و عمارتها

مدارس حلب الأثرية تاريخها و عمارتها
پدیدآوران	جاسر، لمیاء (نویسنده)
ناشر	دارالرضوان- دارالانصاری
مکان نشر	حلب - سوریه
سال نشر	1421ق/ 2000م
چاپ	اول
کد کنگره	‏

مدارس حلب الأثرية تاريخها و عمارتها تألیف لمیاء جاسر، در کتاب فوق که جنبه علمى، تاریخى، هنرى، فنى دارد تلاش شده است دربارۀ تاریخ و معمارى مدارس شهر حلب در سوریه از دیرباز تا پایان عصر عثمانى بحث و بررسى شود. نگارنده مطالب را در مقدمه، پیشگفتار، شش بخش چندفصلى و چندین پیوست، ده‌ها عکس، ده‌ها نقشه ساختمان مدرسه و طرح‌هاى هندسى مبین معمارى و تزئینات به‌کاررفته در مدارس بسامان ساخته است.

بخش اول که مدارس در جهان اسلام عنوان گرفته است از پنج فصل تشکیل شده است. در فصل یکم به تحول آموزش و مراکز آموزشى در دوران‌هاى اسلامى پرداخته شده است و در آن از آموزش در بلاد اسلامى در شامگاه بعثت، آموزش در دوره پیامبر اکرم (ص) و خلفاى راشد و بنى‌امیه، بنى‌عباس، مملوکى، عثمانى سخن رفته است.

فصل دوم دربارۀ پیدایش مدارس اسلامى است و در فصل سوم به ساختمان مدارس اسلامى در سوریه، مصر، ترکیه، مراکش، الجزایر، عراق و ایران پرداخته شده است.

در فصل چهارم به دیدگاه‌هاى شرق‌شناسان و باستان‌شناسان دربارۀ تقلید از معابد بودایى، اثرپذیرى از معمارى ایرانى و ساسانى، تأثیرپذیرى از خانه‌هاى سورى (براى مدارس سورى) یاد شده است.

فصل پنجم این بخش دربارۀ عناصر و مؤلفه‌هاى معمارى در ساختمان مدارس اسلامى پرداخته شده است و از انواع طاق، گنبد، طاقدیس، قوس همراه با طراحى یاد شده است.

عنوان بخش دوم، پیدایش مدرسه در شهر حلب در دوره زنگى (516-579 ق/ 1122-1183 م) است. نخستین مدرسه شهر حلب در 516 ق ساخته شد به نام زجاجیه که امروزه اثرى از آن باقى نمانده است.

در فصل یکم به دوران زنگیان در حلب اشارتى کلى شده است و از آموزش در عصر زنگیان، مدارس عصر زنگیان یاد و این مدارس به مدارس ازمیان‌رفته و مدارسى که آثارى از آن‌ها باقى است تقسیم شده است.

فصل دوم دربارۀ مدارس برجاى‌مانده است و در آن از مدرسه حلویه، مدرسه شعیبیه، مدرسه اسدیه جوانیه، مدرسه مقدمیه سخن رفته است. در شرح هر مدرسه از موقعیت مکانى، تاریخ آن، وضع کنونى مدرسه، نقشه مدرسه، معمارى مدرسه، نماهاى داخلى و خارجى و شرقى و غربى و شمالى و جنوبى مدرسه، کارهاى هنرى در ساختمان مدرسه یاد شده است.

در فصل سوم به ویژگى‌هاى ساختمان مدارس عهد زنگى پرداخته شده و آمده است که برخلاف نظر ابن‌جبیر که تعداد مدارس حلب را در اوایل عهد ایوبى 5 یا 6 باب دانسته است، در عصر زنگیان شمار مدارس حلب به 13 باب رسیده است. در ادامه به طرح و نقشه، عناصر معمارى، عناصر بنا و ساختمان و نماهاى مدارس اشاره شده است.

بخش سوم، مدارس عهد ایوبیان (579-658 ق/ 1183-1259 م) عنوان گرفته است. فصل اول با اشارتى کلى به تاریخ حلب در عصر ایوبى آغاز گشته است؛ سپس از وضع آموزشى شهر در عهد ایوبیان سخن رفته و یادآورى شده است که در این عصر 20 مدرسه وجود داشته که به‌کلى از میان رفته‌اند، 4 مدرسه وجود داشته که اندکى از آثار آن باقى است و 8 مدرسه هم کامل باقى مانده است.

در فصل دوم به مدارس باقى‌مانده از عصر ایوبى پرداخته شده است. این مدارس عبارت‌اند از: شاذبختیه، انصاریه، ظاهریه، سلطانیه، کاملیه، فردوس، کمالیه عدیمیه، شرفیه. در این فصل نیز مانند فصل دومِ بخش دوم به شرح جزئیات طراحى، معمارى، ساخت و ظرافت‌هاى هنرى و موقعیت مکانى و وضع کنونى مدارس یادشده پرداخته شده است.

فصل سوم دربارۀ ویژگى‌هاى بناى مدارس عهد ایوبى است و در آن از موقعیت مکانى تا طرح و نقشه و پلان‌هاى افقى و عمودى و نماهاى گوناگون، عناصر معمارى و عناصر ساختارى آن‌ها یاد شده است.

در بخش چهارم کتاب به مدارس عهد مملوکى (658-922 ق/ 1259-1516 م) پرداخته شده است.

در فصل نخست این بخش هم ابتدا به تاریخ حلب در این عهد اشارتى کلى شده است. آنگاه به وضع آموزش در عهد مملوکیان در حلب پرداخته شده است و پس از آن از مدارس شهر در این عصر و شمار ازمیان‌رفته و باقى‌مانده این مدارس سخن رفته است.

در فصل دوم به شیوه فصل دومِ بخش اول و دوم به شرح و تفصیل مدارس عصر مملوکیان شهر حلب که اکنون باقى مانده‌اند پرداخته شده است؛ ناصریه، صلاحیه، صاحبیه، قرناصیه، سفاحیه، سعیدیه، مدارس بررسى‌شده در این فصل است.

ویژگى‌هاى طراحى، معمارى، ساختمانى، هنرى، نماها، سردرها، محراب‌هاى مدارس عصر مملوکى در فصل سوم این بخش مطرح شده است.

عنوان بخش پنجم، مدارس عصر عثمانى (922-1337 ق/ 1516-1918 م) است. در فصل یکم به تاریخ حلب در عصر عثمانى اشاره شده و آمده است که این شهر از 922 ق در زمان سلطان‌سلیم اول ضمیمۀ دولت عثمان شد و نقشه شهر در عصر عثمانى، وضع آموزش در عصر اول عثمان (922-1263 ق) و عثمانى اخیر (1263-1337 ق) و سیر تحول آموزش در شهر و اقسام مدرسه در عصر عثمانى یعنى مدارس اسلامى سنتى، مدارس دولتى، مدارس ملى، مدارس بیگانه، مدارس طوایف مسیحى، تبدیل برخى از خانه‌ها و مساجد به مدرسه از دیگر بحث‌هاى این فصل است.

در فصل دوم به مدارس اسلامى حلب در عصر عثمانى پرداخته شده و از این مدارس یاد شده است: خسرویه، عثمانیه، شعبانیه، احمدیه، کواکبیه، سیافیه، اسماعیلیه، هاشمیه. در این فصل مانند فصل دوم بخش‌هاى پیشین به مسائل گوناگون طراحى و معمارى و ساختارى و هنرى مدارس پرداخته شده است.

فصل سوم دربارۀ مزیت‌هاى مدارس اسلامى عصر عثمانى پرداخته شده است. در فصل چهارم از مدارس دولتى که به شکل جدید ساخته شده‌اند سخن رفته است: مدرسه رشدى عسکرى، مدرسه تجهیز، دارالمعلمین، مدرسه عملى ابتدایى، مدرسه فیوضات.

در فصل پنجم به ویژگى‌هاى مدارس عصر عثمانى اشاره شده است. فصل ششم دربارۀ مدارس تبشیرى یعنى مدارس شیبانى و یسوعیه است. ویژگى‌هاى طرح، معمارى، ساختار هنرى مدارس تبشیرى در فصل هفتم بررسى شده است.

نگارنده در بخش ششم کتاب به سیر تحول مدارس حلب از عهد زنگیان تا پایان حکومت عثمانى (516-1337 ق/ 1122-1918 م) پرداخته و مدارس هر دوره را با دوره‌هاى دیگر از منظر نقشه، معمارى، ساختار، تزئینات هنرى مقایسه کرده است.

• مطالعه کتاب ذیل نیز مفید است:

حسن شمیسانى، مدارس دمشق فى العصر الایوبى (چاپ اول: بیروت، دارالآفاق الجدیده، 1403 ق/ 1983م).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.