ابویعلى جعفری، محمد بن حسن بن حمزه

اَبویعْلى جَعْفَری، محمد بن حسن بن حمزه (د ۴۶۳ ق / ۱۰۷۱ م)، فقیه و متكلم امامی بغداد. داماد شیخ مفید

ابویعلى جعفری، محمد بن حسن بن حمزه ‌
نام کامل	محمد بن حسن بن حمزه؛
نام‌های دیگر	ابویعلى جعفری، محمد بن حسن بن حمزه؛
لقب	شریف؛
تخلص	ابویعلی جعفری؛
نسب	جعفری، طالبی؛
نام پدر	حسن بن حمزه؛
ولادت	دهۀ ‌9 قرن ۴ ق؛
محل زندگی	عراق؛
رحلت	د۴۶۳ ق؛
مدفن	خانۀ ‌خودش در بغداد؛
فرزندان	ابوعلی امین؛
خویشاوندان	مفید، محمد بن محمد (پدر زن ایشان است).
دین	اسلام؛
مذهب	‌ شیعه؛
پیشه	فقیه، متكلم، جانشینی شیخ مفید؛
اطلاعات علمی
درجه علمی	فقیه، متكلم، جانشینی شیخ مفید؛
اساتید	شیح مفید، سید مرتضی، حسین بن عبیدالله غضائری؛
مشایخ	‌
معاصرین	نجاشی؛
شاگردان	ابوالحسن سلیمان بن حسن صهرشتی، ابوطالب بن مهدی سیلقی، ابوعبدالله محمد بن هبه‌الله بن جعفر طرابلسی، ابوالحسن بن هلال عمانی (احتمالاً تصحیفی است از ابوالحسن بن هلال صابی)، ابومنصوره بن احمد (احتمالاً محمد بن احمد، ابومنصور خازن)، حسین بن محمد بن حسن بن نصر حلوانی؛
برخی آثار	1- مسأله فی ایمان آباء النبی(ص)، 2- مسأله فی المسح علی الرجلین؛

نسب

وی به سبب انتساب به جعفر بن ابی طالب(ع)، به جعفری و گاه طالبی شهرت یافته است.

علاوه بر منابع رجالی امامیه از قبیل رجال نجاشی (معاصر وی) و معالم العلماء ابن‌ شهرآشوب، منابع اهل سنت نیز از وی نام برده و شرح حالی از او به دست داده‌اند. با این‌همه، دانسته‌های ما دربارۀ ابویعلی بسیار نیست. ذهبی كه در سیر به شرح احوال او پرداخته است، با اینكه به تاریخ الشیعۀ ابن ابی طی دسترس داشته، باز نام ابویعلی را یك جا به اشتباه ضبط كرده است.

همین اشتباه به لسان المیزان ابن‌ حجر و منابع متأخرتر نیز راه یافته است.

ولادت

از آنجا كه ابویعلی هنگام درگذشت شیخ مفید (۴۱۳ ق) شایستگی جانشینی او را داشته، و با توجه به تاریخ وفات ابویعلی، می‌توان تولد وی را در دهۀ ‌9 سدۀ ۴ ق تخمین زد.

تحصیلات، اساتید

در مورد تحصیلات ابویعلی همین قدر می‌دانیم كه وی شاگرد شیح مفید و سید مرتضی و ظاهراً حسین بن عبیدالله غضائری بوده و در فقه، اصول و كلام تبحر داشته و از علم قرائت نیز آگاه بوده است.

شهرت او در دانش و به ویژه فقاهت چندان بوده كه حتی شرح حال‌نویسان غیرشیعی، نظیر ابن اثیر، ذهبی و ابن حجر از او با عباراتی چون: «فقیه الامامیه»، «من دعاه الشیعه» و «من كبار علماء الشیعه» یاد كرده‌اند.

ازدواج، جانشینی شیخ مفید، تدریس

ابویعلی با دختر شیخ مفید ازدواج كرد و پس از مرگ شیخ، جانشینی او و تصدی درس كلام و فقه، به وی منزلت اجتماعی ممتازی بخشید، به‌گونه‌ای كه از نقاط دور و نزدیك چون موصل، صیدا، طرابلس و كربلا ‌برای پرسش در موضوعات گوناگون علمی به وی رجوع می‌كردند. جانشینی ابویعلی در مقام شیخ مفید، نباید به معنای ریاست مطلق امامیه در آن عصر تلقی گردد، چون بدون شك سید مرتضی (د ۴۳۶ ق) پس از مفید به این جایگاه دست یافته بود.

شاگردان، راویان

از میان شاگردان و روایت‌كنندگان ابویعلی جعفری، كسانی چون ابوالحسن سلیمان بن حسن صهرشتی، ابوطالب بن مهدی سیلقی، ابوعبدالله محمد بن هبه‌الله بن جعفر طرابلسی، ابوالحسن بن هلال عمانی (احتمالاً تصحیفی است از ابوالحسن بن هلال صابی، د ۴۸۰ ق، مؤلف الهفوات النادره) و ابومنصوره بن احمد (احتمالاً محمد بن احمد، ابومنصور خازن، د ۵۱۰ ق، از علمای امامیه را نام برده‌اند. در مورد شاگردی حسین بن محمد بن حسن بن نصر حلوانی نزد ابویعلی، هر چند در منابع كهن تصریحی دیده نمی‌شود، اما در متن نزهه الناظر حلوانی در دو جا، نكاتی از ابویعلی ذكر شده است كه می‌تواند مؤید این امر باشد، به‌ویژه كه حلوانی از مشایخی دیگر در طبقۀ ابویعلی روایت داشته است.

حدوث قرآن

به گفتۀ ذهبی ابویعلی به «حدوث قرآن» قائل بوده و برای اثبات آن به وجود آیات «ناسخ» و «منسوخ» تمسك می‌جسته است. ذهبی می‌افزاید كه اگر مراد ابویعلی از حدوث قرآن، مخلوق بودن آن بوده باشد، وی «معتزلی جهمی» است و اگر مرداش نزول قرآن بر امت از جانب خداوند به زبان پیامبر(ص)، با اعتراف به غیرمخلوق بودن آن، بوده باشد، خرده‌ای بر اعتقاد او نیست. به هر تقدیر، اعتقاد ابویعلی در مورد حدوث قرآن نباید چیزی فراتر از این عقیدۀ رایج در میان عالمان امامیه باشد كه در عین «مُحْدَث» دانستن قرآن، از مخلوق خواندن آن اجتناب می‌كردند.

وفات

تاریخ درگذشت ابویعلی در متن رجال نجاشی، همچون دیگر مآخذ، ۴۶۳ ق ضبط شده است، اما با توجه به وفات نجاشی در ۴۵۰ ق، این تاریخ می‌بایست بعدها به متن رجال افزوده شده باشد. ابن ابی طی از ابویعلی مدح بسیار كرده و او را از «عُبّاد» امامیه شمرده و گفته است كه در تشییع پیكر او، گروه بسیار شركت.

بنابر گفتۀ نجاشی ابویعلی را در خانۀ ‌خودش به خاك سپردند.

فرزندان

به گفتۀ ابن كثیر یكی از فرزندان او به نام ابوعلی امین از فقهای امامیه بوده است.

آثار

تألیفات ابویعلی بیشتر به صورت مسأله یا پاسخ به مسائلی است كه از وی پرسش می‌شده است. نجاشی فهرستی از برخی آثار وی به دست داده است، بدین قرار:

１.جواب المسأله الوارده من صیدا؛

۲. جواب مسأله اهل الموصل؛

۳. المسأله فی مولد صاحب الزمان(ع)؛

۴. المسأله فی الرد علی الغلاه؛

۵. المسأله فی اوقات الصلاه؛

۶. كتاب التكمله؛

۷. الموجز فی التوحید؛ این دو كتاب دست كم در هنگام گزارش نجاشی به اتمام نرسیده بوده است؛

۸. مسأله فی ایمان آباء النبی(ص)؛

۹. مسأله فی المسح علی الرجلین؛

۱۰. مسأله فی العقیقه؛

۱۱ و ۱۲. جواب المسائل الوارده من طرابلس و نیز رسالۀ دیگری در همین باب؛

۱۳. المسأله فی ان الفعّال غیر هذه الجمله،

كه در بحث از یك مسألۀ كهن كلامی بوده و از اینجا سرچشمه می‌گرفته كه اساس حقیقت انسان چیست و مخاطب الهی در تكالیف شرعی كیست؟ نظر ابویعلی در این زمینه، چنانكه از عنوان كتاب برمی‌آید، همان نظر شیخ مفید و بنی نوبخت از شعیه و معمّر ازمعتزله است كه معتقد بودند حقیقت انسان چیزی ورای هیأت ظاهری اوست و البته امری غیرمادی است كه از آن به «جوهر بسیط»، «نفس» و «روح» تعبیر شده است؛

۱۴. جواب السمائل الوارده من الحائر علی صاحبه السلام؛

۱۵. اجوبه مسائل شتی فی فنون من العلم.

ابن شهرآشوب كتاب‌های:

النكت فی الامامه، اخبار المختار و نزهه الناظر و تنبیه الخاطر را نیز از او یاد كرده كه هیچ یك در فهرست نجاشی دیده نمی‌شود.

كتابی با عنوان اخیر از حسین بن محمد بن حسن حلوانی در دست است كه در آن به گردآوری سخنان پیامبر(ص) و ائمۀ امامیه(ع)، هر یك در باب جداگانه و با حذف سند احادیث (جز در یك مورد) پرداخته است. از آنجا كه در نزهه الناظر موجود، در مورد نكاتی از ابویعلی درج شده، شاید این تصور برای ابن شهرآشوب به وجود آمده باشد كه كتاب مذكور تألیف ابویعلی جعفری است، گرچه او خود در جایی دیگر آن را به حلوانی منسوب كرده است. گفتنی است كه نوری در مستدرك در ذیل نام نزهه الناظر، بدون هیچ اشاره‌ای به حلوانی، كتاب را تألیف ابویعلی دانسته است.

رساله‌ای نیز با عنوان مسائل متفرقه در كتابخانۀ مجلس موجود است كه از روی حدس به ابویعلی نسبت داده شده است، اما در مقایسه، آشكار می‌گردد كه این كتاب چیزی جز المسائل السرویۀ شیخ مفید نیست. از كلام عبدالكریم ابن‌طاووس برمی‌آید كه برخی از آثار ابویعلی در اختیار وی بوده و از آن‌ها در كتابش بهره گرفته است و حتی برخی روایات را از دست خط ابویعلی نقل كرده است. بغدادی نیز در هدیه ظاهراً با خلط میان ابویعلی و شیخ طوسی، آثاری چون تفسیر القرآن و امالی فی الحدیث را به ابویعلی نسبت داده است. همو شاید به همین سبب، علاوه بر اینكه نام جد ابویعلی را به غلط علی ضبط كرده، او را به تبع سبكی، بر مذهب شافعی دانسته است. . ‌

منابع مقاله

انصاری، حسن، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.