التفسير التربوي للقرآن الكريم

التفسير التربوي للقرآن الكريم
پدیدآوران	باز، انور (نویسنده)
ناشر	دارالنشر للجمعات
مکان نشر	قاهره
سال نشر	1428ق/2007م
چاپ	اول
تعداد جلد	3ج
کد کنگره	‏

التفسير التربوي للقرآن الكريم ، تألیف انور باز؛ در این اثر که به لحاظ موضوع و ساختار بسیار بدیع افتاده، تلاش شده است به دور از بحث‌هاى فقهى، کلامى، لغوى و دیگر مباحث بازدارنده از روح قرآن و استنباط مفاهیم تربیتى که هدف نزول وحى است، هریک از 114 سوره قرآن کریم، تفسیرى تربیتى شود.

روش کار در این مجموعه سه‌جلدى به شرح ذیل است: 1. عکس آیات مورد تفسیر از قرآن با خط عثمان طه عیناً آورده شده است؛ 2. واژگان دشوار آیات به کوتاهى معنا شده است؛ 3. هدف‌هاى شناختى، عاطفى، رفتارى آیات هر صفحه بیان شده است؛ 4. محتواى تربیتى آیات به‌شرح آمده است؛ 5. به رهنمودهاى تربیتى آیات اشاره شده است.

پدیدآورنده در شرح و تفسیر تربیتى آیات، از تفاسیر زیر استفاده کرده است: فى ظلال القرآن، سید قطب؛ الاساس فى التفسیر، سعید حوى؛ مقاصد القرآن الکریم، حسن البنا؛ زهره التفاسیر، محمد ابوزهره؛ المنار، محمد رشید رضا. به اضافه تفسیر طبرى، تفسیر قرطبى، تفسیر ابن‌کثیر. با این حال هیچ‌گونه ارجاعى در این اثر دیده نمى‌شود.

در جلد نخست به تفسیر تربیتى سوره‌هاى: حمد، بقره، آل‌عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال، توبه پرداخته شده است. براى نمونه در تفسیر سوره حمد، پس از بیان معناى بسمل، رب العالمین، یوم الدین، ایاک نعبد، ایاک نستعین، اهدنا الصراط المستقیم، الذین انعمت علیهم، غیرالمغضوب علیهم و الضالین، به هدف‌هاى رفتارى ذیل اشارت رفته است:

1. بیاموزیم ادب با خداوند چگونه است؛ 2. حقیقت ارتباط میان خدا و بنده را دریابیم؛ 3. بیاموزیم که عنایت رسالت در درجه نخست متوجه عقاید و توجه عملى به خداوند است.

پس از این به محتواى تربیتى آیات این سوره اشارت رفته است و در پایان رهنمودهاى تربیتى پنج‌گانه آیات به شرح ذیل بیان شده است: 1. خداوند حمد را دوست دارد از این‌رو، نفس خویش را حمد گفته است و به بندگان فرمان داده است او را حمد گویند؛ 2. از آداب دعاست که بنده پیش از دعا خداوند را ستایش کند و حمد گوید؛ 3. جز خداوند را نباید پرستید و از جز او نباید یارى جست؛ 4. اعتراف به نعمت، اقتضا مى‌کند به صالحان و نعمت‌دادگان اقتدا شود؛ 5. درخواست هدایت فراسوى حق، به پیمودن راه صالحان برمى‌انگیزد و از رفتن در پى گمراهان بازمى‌دارد و دورى از راه گمراهان، مخالفت با روش جهود و ترسایان و دیگر گمراهان است.

در جلد دوم این اثر به تفسیر تربیتى سوره‌هاى ذیل پرداخته شده است: یونس، هود، یوسف، رعد، ابراهیم، حجر، نحل، اسراء، کهف، مریم، طه، انبیاء، حج، مؤمنون، نور، فرقان، شعراء، نمل، قصص، عنکبوت، روم.

از باب نمونه در تفسیر تربیتى آیات شانزدهم تا بیست و سوم سوره مبارکه حج ابتدا معناى واژگان: بینات، صائبین، مجوس، یفصل، قطعت، یصهر، مقامع بیان شده است. آنگاه به هدف‌هاى رفتارى زیر اشاره شده است: 1. بیاموزیم که هرکس رهنمون بجوید، خواست خداوند بر رهنمود او سازوار با سنن الهى محقق مى‌شود؛ 2. دریابیم که همه هستى بنابر فطرت و آفرینش خود رو به خداوند دارد و تابع قانون الهى است و براى او سجده مى‌کند؛ 3. بدانیم که هرکس عذاب براى او رقم بخورد حتماً خوار خواهد شد.

در ادامه پس از اشاره به محتواى تربیتى آیات یادشده، از رهنمودهاى آیات یاد شده است: 1. سراسر هستى سر به فرمان خداست، پس بهتر است انسان یکمین فرمانبردار باشد؛ 2. خوارى در دورى از اطاعت خداوند است، پس کرامت در پرستش اوست؛ 3. سختى عذاب خردمند را به اندیشه در عاقبت امر خود وامى‌دارد؛ 4. بزرگى نعمت مسلمان را وامى‌دارد به اطاعت خداوند روى آورد.

جلد سوم براى واکاوى تربیتى سوره‌هاى زیر نگارش یافته است: لقمان، سجده، احزاب، سبأ، فاطر، یس، صافات، ص، زمر، غافر، فصلت، شورى، زخرف، دخان، جاثیه، احقاف (در صفحه 587 آمده است: احقاق)، محمد، فتح تا پایان قرآن.

براى نمونه در تفسیر تربیتى آیات 57 تا 67 سوره مبارکه زمر، نخست به معناى واژگان: کره، مثوى، بمفازتهم، وکیل، مقالید، لیحبطن، مطویات، سبحان‌الله پرداخته شده است. آنگاه به‌هدف‌هاى رفتارى آیات اشاره شده است: 1. بدانیم که فضیلت در تقوا و احسان است ومؤمنان و محسنان اهل فضیلت‌اند؛ 2. با احوال کافران و متکبران و تقواپیشگان آشنا شویم؛ 3. یقین حاصل کنیم که خداوند مالک همه‌چیز است. پس از بیان محتواى تربیتى آیات، رهنمودهاى تربیتى آن‌ها چنین عنوان شده است: 1. در روز قیامت پشیمانى و حسرت بى‌فایده است، در دنیا باید عمل کرد؛ 2. گسترش روزى دلیل بر رضایت خداوند و تنگى روزى دلیل بر ناخشنودى و غضب خداوند نیست و روزى به دست اوست، بر اساس خواست و حکمت خود آن را تقسیم مى‌کند؛ 3. همه‌چیز در قبضه قدرت خداوند است، پس نباید از غیراو خواست.

• منابعى براى مطالعه بیشتر:

حسین میرزاخانى، نخستین تفسیر تربیتى، اخلاقى، عرفانى، فقهى، فلسفى قرآن کریم (قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1369)؛ ابراهیم عاملى، تفسیر عاملى شامل: لغت، شأن نزول، ترجمه اقوال مفسرین و توضیح نکات تربیتى و اجتماعى، تصحیح على‌اکبر غفارى (مشهد، باستان، 1359-1365)؛ احمد على اسعد، تفسیر القرآن المرتب منهج للسیر التربوى (چاپ دوم: دمشق، دارالسؤال، 1983 م)؛ على قاضى زاهدى، فرازهایى از رهنمودهاى پرورشى و تربیتى قرآن به انضمام چهل حدیث از چهارده معصوم(ع) و تفسیر سوره لقمان و سجده (قم، نشر معارف قرآن، 1374).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.