غزنوی رازی، عطاء بن یعقوب

ابوالعلاء عطاء بن یعقوب غزنوی رازی ‌
نام کامل	عطاء بن یعقوب غزنوی رازی؛
نام‌های دیگر	ابوالعلاء عطاء بن یعقوب غزنوی رازی، عمید عطاء؛
لقب	‌ ناكوك؛
تخلص	ابوالعلاء؛
نسب	غزنوی رازی؛
نام پدر	یعقوب غزنوی؛
محل تولد	ری؛، ایران؛
محل زندگی	ایران غزنویان؛
رحلت	د 491 ق؛
طول عمر	بیش از 80؛
دین	اسلام؛
مذهب	‌ اهل‌سنت؛
پیشه	ادیب، عمید، شاعر؛‌
منصب	کاتب؛
اطلاعات علمی
درجه علمی	ادیب، عمید، شاعر؛
مشایخ	‌‌ ‌
معاصرین	سلطان ابراهیم بن مسعود، مسعود سعد سلمان، ابوالفرج رونی؛ ‌
برخی آثار	1- برزونامه؛

ابوالعَلاءْ عَطاءِ بْنِ یعْقوبِ غَزْنَوی رازی، ملقب به ناكوك (د 491 ق / 1098 م)، ادیب عمید و شاعر ذواللسانین و دبیر دورۀ دوم روزگار غزنویان.

عنوان عمید كه بعضی از تذكره‌ها به او داده‌اند، حكایت از مقام دیوانی او دارد.

ولادت، مناصب، زندان

از تاریخ تولد و احوال زندگی او اطلاعی در دست نیست، جز آنكه وی در پی بركناری از منصب دبیری به دستور سلطان ابراهیم بن مسعود (حك‌ 451-492 ق) به زندان لاهور افتاد و 8 سال را در بند گذراند. اینكه هدایت وفات او را در 471 ق نوشته است، ظاهراً تحریف رقم 491 است.

شاعران دربار

ابوالعلاء با شاعران دربار غزنوی از جمله مسعود سعد سلمان (د 515 ق) و ابوالفرج رونی آشنایی داشت و از اشارات ستایش‌آمیزی كه مسعود سعد در اشعار خود به او كرده و از ابیاتی كه در رثای او سروده، برمی‌آید كه روابط میان آن دو بسیار دوستانه بوده است.

توانایی در ترسل

ابوالعلاء به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌گفته و نمونه‌هایی از سروده‌هـای او در تذكره‌هـا و كتـب تراجم دیده می‌شود. عوفی و یاقوت از دیوان‌های فارسی و عربی او یاد كرده‌اند كه در شرق و غرب عالم اسلامی خواستاران بسیار داشته است. وی در ترسل توانایی خاص داشته و در یكی از نامه‌های خود كه یاقوت بخشی از آن را نقل كرده است، ممدوح و مخاطب را با الفاظ و اصطلاحات علم نحو مدح و ثنا گفته و قدرت و تبحر خود را در ادای مطالب به صورت مصنوع و مزین ابراز داشته است.

آثار

دو اثر به ابوالعلاء منسوب است:

1. برزونامه،

كه منظومه‌ای است حماسی در سرگذشت برزو پسر سهراب و در واقع مجموعه‌ای است از افسانه‌های مربوط به خاندان رستم كه فردوسی به آن‌ها نپرداخته و ظاهراً ابوالعلاء این منظومه را به عنوان ذیلی بر شاهنامه در نظر داشته است. برزونامه با بخشی از داستان سهراب، بدان‌سان كه در شاهنامه آمده است، آغاز می‌شود و در برخی موارد ابیاتی از شاهنامه را با اندك تفاوتی دربردارد. این منظومه كلامی نسبتاً پخته و استوار دارد و سبك آن نزدیك به شیوۀ فردوسی است و تا حدودی از تأثیر عناصر فرهنگ و زبان عربی بركنار مانده است. برخلاف بیشتر آثار مشابه که در سدۀ 6 ق و پس از آن پدید آمده‌اند، در این اثر اصل روایات و داستان‌ها نزدیک به صورت اولیه باقی مانده است. از این کیفیات و نیز از ویژگی‌های سبکی این اثر برمی‌آید كه زمان نظم آن نباید بعد از سدۀ 6 ق باشد و با اینكه در هیچ یك از منابع نامی از سرایندۀ برزونامه در میان نیست، اما امروز با استناد به گفتۀ آنكتیل دوپرون و براساس نسخه‌ای كه او در دست داشته است، آن را از آثار ابوالعلاء شمرده‌اند. از برزونامه دو نسخۀ خطی در كتابخانۀ ملی پاریس هست كه یكی از آن دو دارای 000‘60 بیت بوده كه 000‘ 3 بیت از پایان نسخه افتاده است. نسخه‌های دیگری از این اثر در كتابخانۀ بادلیان و نیز در كتابخانۀ مجلس موجود است. بخشهایی از این منظومه جداگانه چاپ شده است. بخشی را كه دربارۀ یكی از شكارهای برزوست، كُزه‌گارتن چاپ و ترجمه كرده است و سپس فولرس و دوساسی آن بخش را دوباره به چاپ رسانده‌اند. قسمتی دیگر از برزونامه با عنوان «سوسن نامه» به كوشش ماكان به ضمیمۀ شاهنامۀ طبع خود او آورده شده است. این ضمیمه بخشی دیگر از برزونامه را نیز كه در بعضی از نسخه‌های شاهنامه راه یافته بود، دربردارد.

2. بیژن‌نامه،

كه داستانی منظوم در احوال بیژن پسر گیو، پهلوان ایرانی است وبسیاری از ابیات آن از داستان بیژن و منیژۀ فردوسی برگرفته شده است. نسخه‌ای از این اثر بدون نام سراینده در موزۀ بریتانیا موجود است. از اشاره‌ای كه شاعر در آخرین بیت آن به اثر دیگرش، برزونامه می‌كند، معلوم می‌شود كه این دو اثر از یك شاعر است. ‌. ‌

منابع مقاله

دانش‌آموز، حبیبه، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.