ابن ظفر، محمد بن عبدالله
| ابن ظفر، ابوعبدالله، محمد بن عبدالله بن محمد؛ | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | محمد بن عبدالله بن محمد؛ |
| نام‌های دیگر | ابن ظفر، ابوعبدالله، محمد بن عبدالله بن محمد؛ |
| تخلص | ابن ظفر؛ |
| نام پدر | عبدالله بن محمد؛ |
| ولادت | 497ق؛ |
| محل تولد | صقلیه، فاسی، مکه؛، عربستان سعودی؛ |
| محل زندگی | عربستان سعودی، سوریه، مصر، مغرب، اندلس؛ |
| رحلت | 565ق؛ |
| مدفن | حلب(محل وفات)؛ |
| طول عمر | 68؛ |
| دین | اسلام؛ |
| پیشه | ادیب، لغوی، مفسّر و شاعر؛ |
| اطلاعات علمی | |
| درجه علمی | ادیب، لغوی، مفسّر و شاعر؛ |
| اساتید | ابوبکر طرطوشى، ابوبکر ابن عربى، ابو مروان باجى، ابوالولید دبّاغ، ابن مَسرّه،حافظ ابوطاهر؛ |
| مشایخ | |
| معاصرین | عمادالدین کاتب، نورالدین محمود زنگى؛ |
| شاگردان | ابوالمحاسن عمر بن قرشى، ابوالمواهب ابن بصری، موفق بن قدامه؛ |
| برخی آثار | 1- اَنباء نجباء الاَبناء، 2- خَیرُالبِشَر بخیر البَشَر، 3- سُلوان المُطاع فى عدوان الاَتْباع؛ |
ابن ظَفَر، ابوعبدالله، محمد بن عبدالله بن محمد (497- 565ق/ 1104-1170م)، ادیب، لغوی، مفسّر و شاعر.
تاریخ درگذشت او را 567 و 568ق و کنیه او را ابوجعفر و ابوهاشم نیز گفته‌اند. یاقوت و صفدی زادگاه او را صقلیه، فاسى و سیوطى مکه دانسته‌اند.
تحصیلات
ابن ظفر دوران کودکى را در مکه گذرانید و نسبت مکى وی نیز از همین‌‌‌جاست. در کودکى موطن خود را ترک کرد و برای کسب دانش راهى‌ِ مصر، مغرب و اندلس شد. در اسکندریه با ابوبکر طرطوشى و در اندلس با ابوبکر ابن عربى و ابو مروان باجى و ابوالولید دبّاغ و ابن مَسرّه ملاقات کرد و احتمالاً از محضر آنان بهره برد. وی مقامات حریری را نیز نزد حافظ ابوطاهر سلفى فراگرفته و خود از راویان او بوده است.
شاگردان
ابن ظفر در ادبیات و تفسیر اطلاعات وسیع داشته و شاگردان بسیاری در این رشته‌ها تربیت کرده است. عمادالدین کاتب وی را در تفسیر و ادبیات، امام عصر دانسته و گفته است که ضمن ملاقاتى با او در حماه، طالبان علم را شیفته وی یافته است. از میان شاگردان او مى‌توان از ابوالمحاسن عمر بن قرشى، ابوالمواهب ابن بصری و موفق بن قدامه نام برد.
سفرها، تدریس و تألیف
وی بیشتر عمرش را در سفر گذرانید، مدتى را در مهدیه سپری کرد و در آنجا شاهد جنگ‌های صلیبى و سقوط این شهر به دست صلیبیان بود.
در 554ق/1159م به صقلیه رفت و در آنجا اثر معروف خود سُلوان المطاع را نوشت و به یکى از حکمرانان محلى تقدیم کرد.
سپس به مصر بازگشت و پس از اقامتى کوتاه در آنجا به حلب رفت و در مدرسه ابن ابى عصرون اقامت گزید و به تدریس پرداخت و تفسیر بزرگ خود را نوشت،
اما در جریان منازعاتى که میان شیعیان و سنیان حلب رخ داد، بیشتر آثار و کتاب‌های او به یغما رفت.
پس از این رخداد، اقامت در حلب را جایز ندانست و راهى حماه شد و در آنجا ضمن پرداختن به کار تألیف به تحصیل فقه شافعى نیز همت گماشت.
در حماه نورالدین محمود زنگى مقرری ماهانه ناچیزی معادل 7 درهم برای وی معین کرد که کفایت زندگى او را نمى‌کرد و او ناچار در نهایت تنگدستى روزگار مى‌گذرانید.
چنانکه گویند از شدت نیاز دختر خود را به ازدواج با مردی در آورد که او را از حماه برده و در شهری دیگر به معرض فروش گذاشت.
این وضع تا پایان عمر ابن ظفر ادامه داشت.
وفات
مرگ وی نیز در همان شهر(حماه) روی داده است.
آثار
آثاری که از ابن ظفر بر جای مانده، این‌هاست:
چاپى
1. اَنباء نجباء الاَبناء،
در موضوعات مختلف ادبى و شرح حال مشاهیر که با سیره حضرت‌محمد(ص) آغاز مى‌شود. این کتاب یک بار در 1315ق و بار دیگر به کوشش مصطفى قَبّانى در 1322ق در قاهره به چاپ رسیده است؛
2. خَیرُالبِشَر بخیر البَشَر،
شامل پیشگویی‌های مربوط به رسالت پیامبر اکرم(ص). این کتاب نخستین بار در 1280ق/1863م در قاهره به چاپ رسیده است؛
3. سُلوان المُطاع فى عدوان الاَتْباع،
این کتاب که در خلال اقامت کوتاه ابن ظفر در صقلیه نوشته شده به سبک کلیله و دمنه و مشتمل بر 5 «سُلوانه» در تفویض، صبر، تأسّى، رضا و زهد است.
این اثر به 4 زبان ترجمه شده است:
الف - به فارسى، با نام ریاض الملوک توسط شخصى به نام نظام‌الدین، برای شیخ اویس بهادرخان جلایری در بغداد. نسخه‌ای از آن در کتابخانه مجلس موجود است؛
ب - به ترکى توسط قره خلیل‌زاده که در 1285ق در استانبول به چاپ رسیده است؛
ج - به ایتالیایى توسط آماری که در 1851م در فلورانس چاپ شده است؛
د - به انگلیسى در 1852م در لندن منتشر شده است؛
اصل کتاب نخستین بار در 1278ق/1861م در قاهره چاپ سنگى شده و از آن پس بارها در تونس و بیروت و قاهره به چاپ رسیده است.
خطى
1. ابهام الغواص فى ایهام الخواص،
که ذیلى است بر درّه العواص حریری و نسخه‌هایى از آن در دارالکتب و آصفیه موجود است؛
2. زاد الملوک المظفری،
منسوب به وی، مشتمل بر 3 بخش که به نام سلطان امیر حاج بن محمد بن قلاوون تألیف شده و نسخه‌ای از آن در ازهریه موجود است؛
3. شرح غریب المقامات یا التنقیب على ما فى المقامات من الغریب،
که شرحى است بر مقامات حریری. نسخه‌هایى از آن در کتابخانه‌های بارودی در بیروت، گارت موجود است؛
4. ینبوع الحیاة،
در تفسیر که نسخه‌هایى از مجلدات مختلف آن در آصفیه، دارالکتب مصر، برلین وپاریس موجود است؛
ج - یافت نشده:
ارجوزه فى الفرائص؛ اسالیب الغایه فى احکام آیة؛ الاشتراک اللغوی و الاستنباط المعنوی؛ اکسیر کیمیاءِ التفسیر؛ الانباء عن الکتاب المسمى بالاحیاء؛ الاشارهالى علم العباره؛ البرهانیه فى شرح اسماءِ الحسنى؛ التشحین فى اصول‌الدین؛ الجُنّه من فرق اهل السّنه؛ الجود الواصب؛ الحُوَذُ الواقیه و العُوَذُ الراقیه؛ ریاض الذکری؛ فوائد الوحى الموجز الى فرائد الوحى المعجز؛ القواعد و البیان فى النحو؛ کشف الکسف فى نقض الکتاب المسمّى بالکسف؛ مالک الاذکار فى مسالک الافکار؛ المسنى فى الفقه على مذهب مالک بن انس؛ معاتبه الجری على معاقبه البری فى اعتقاد ابى حنیفه و الاشعری؛ المعادات؛ مُلَح اللغة، در کلمات مشترک اللفظ و مختلف المعنى؛ نصائح الذکری.
ابیاتى از اشعار وی نیز در سلوان المطاع و دیگر مآخذ آمده است[۱].
پانویس
- ↑ فاتحى‌نژاد، عنایت‌الله، ج4، ص164-163
منابع مقاله
فاتحى‌نژاد، عنایت‌الله، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.