الرسائل الأدبية، رسائل الجاحظ

الرسائل الأدبية، رسائل الجاحظ، اثر ابوعثمان عمرو بن بحر بن محبوب، ملقب به جاحظ، کتابی است با موضوعات متنوع، از جمله: اخلاق، امور اجتماعی، فقه و... که به زبان عربی و در اوایل قرن سوم هجری نوشته شده است.

رسائل الجاحظ: الرسائل الأدبية
پدیدآوران	جاحظ، عمرو بن بحر (نويسنده) بو ملحم، علي (محقق)
عنوان‌های دیگر	الرسائل الأدبية
ناشر	دار و مکتبة الهلال
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	2002م
چاپ	2
موضوع	ادبيات عربي - قرن 3ق. - مجموعه‌ها
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎/ر5 3714 ‏PJA‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

دکتر علی ابوملحم، بر این کتاب مقدمه نوشته و آن را باب‌بندی و تشریح نموده است.

ساختار

کتاب با مقدمات عامه (مقدمه‌های 21گانه رسائل) آغاز گردیده و سپس متن 21 رساله، ذکر شده است.

گزارش محتوا

در این مجموعه، 21 رساله از رساله‏‌های جاحظ گردآوری شده است. نام این مجموعه را «رسائل ادبی» نهاده‏اند؛ نه به معنای مصطلحی که از ادب مورد نظر است (یعنی همان فن زیبا که عاطفه و خیال بر آن حاکم است)، بلکه مراد از ادب در اینجا، اخلاق و نیز روایت و نقل دانش بین گروه‏‌ها به‌وسیله مؤدّب و معلّم و کتاب می‏‌باشد. پس ادب معنایی عام دارد؛ چنان‌که خود جاحظ در «المعلمين» می‌گوید. نویسنده جز در موارد نادر، تألیف ادبی محض ندارد؛ چراکه وی در درجه اول، متفکر است و در مرتبه بعد ادیب؛ ازاین‌رو افکارش را با اسلوبی ادبی در آثار خود منعکس می‏سازد و بدین وسیله بین اندیشه و ادب جمع می‌کند.

این مجموعه رسائل، حول پنج موضوع اساسی بحث می‌کند: موضوع اخلاق محض، بر 3 رساله از این مجموعه غالب است. رساله‏‌های: «كتمان السر و حفظ اللسان» ، «الحاسد و المحسود و النبل» و «التنبّل و ذم الكبر». جاحظ در این رساله‏‌ها، خصال اخلاقی را با دقت تحلیل و مورد بررسی قرار داده و معتقد است اخلاق در طبیعت انسان‏ها نهاده شده و طبیعی و فطری است، نه کسبی. او در این نظریه با ارسطو و فلاسفه مشا به مخالفت برخاسته است.

موضوع دوم که تعداد زیادی از این رساله‏‌ها را در بر می‌گیرد، موضوع اجتماع و مسائل اجتماعی است. رساله‏‌هایی چون: «مفاخرة الجواري و الغلمان»، «تفضيل البطن علی الظهر»، «المعلمين»، «طبقات المغنين»، «الوكلاء» و «مدح التجار و ذم عمل السلطان»، به این موضوع می‌‏پردازند.

موضوع سوم، فقه است. نویسنده خود را مرد دانش و فقه می‏داند و به این موضوع در رساله‏‌های «الفتيا»، «مدح النبيذ و صفة أهله» و «الشارب و المشروب»، پرداخته است.

موضوع چهارم، درباره فضیلت ادب و اهمیت آن در زندگی انسان و نیز مفهوم بلاغت و ارتباط بلاغت با ایجاز می‏‌باشد. این موضوع در رساله‏‌های: «البلاغة و الإيجاز»، «تفضيل النطق علی الصّمت» و «صناعة القواد»، مورد بررسی قرار گرفته است.

موضوع پنجم، به امور شخصی پرداخته است و رساله‏‌های: «الجد و الهزل»، «فصل ما بين العداوة و الحسد»، «رسالة إلی أبي‌الفرج بن نجاح الكاتب»، «المودة و الخلطة»، «استنجاز الموعد» و «التربيع و التدوير»، به این موضوع اختصاص یافته است.

ویژگی‏ای که برای تمام آثار جاحظ ذکر کرده‏اند، این است که دارای الفاظی شیوا و ساده است و در آن‌ها، مناسبت لفظ و معنا، از هر نوعی (عامیانه، ادبی و...) حفظ شده است و با داشتن برخی انحرافات، نقش مهمی در روشن‌سازی اذهان دارد و به فراخور حال خواننده، از جدّی به شوخی می‌‏پردازد.

وضعیت کتاب

پاورقی‌های هر رساله در پایان همان رساله آمده و مشتمل بر توضیح واژه‌ها و عبارات دشوار است. فهرست مطالب و اعلام، در انتهای کتاب آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.