خاطرات ممتحن‌الدوله (زندگی نامه میرزا مهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی)
| نام کتاب | خاطرات ممتحن الدوله (زندگی نامه میرزا مهدی خان ممتحن الدوله شقاقی) |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ممتحن الدوله، مهدی بن رضاقلی (نويسنده)
افشار، ایرج (زير نظر) خانشقاقی، حسینقلی (به کوشش) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DSR 1391 /م7آ3 |
| موضوع | ایران - تاریخ - قاجاریان، 1193 - 1344ق.
ممتحن الدوله، مهدی بن رضا قلی، ۱۲۶۳ - ۱۳۲۷ق. - خاطرات |
| ناشر | امير کبير |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1353 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE12044AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى كتاب
"خاطرات ممتحن الدولة" اثر حسينقلى خانشقاقى است كه به زبان فارسى در سال 1353 ه.ش پيرامون زندگى نامه ميرزا مهدى‌خان ممتحن الدوله خان شقاقى نوشته شده است.
ساختار كتاب
در ابتدا پيشگفتارى از ايرج افشار و سپس سرآغازى به قلم حسين قلى‌خان خانشقاقى و نمونه خط ممتحن الدوله و نسب نامه خاندان ممتحن الدوله به صورت نمودار و سپس مقدمه مولف ذكر شده است.
كتاب حاضر در هفت فصل در نسب، مسافرت به فرانسه، بازگشت به ايران، ورود به تهران، ماموريت ايتاليا، ماموريت موتمن‌الملك به مشهد و ازدواج مجدد و وفات ميرزا مهدى‌خان شقاقى تنظيم يافته است، پايان كتاب ذيلى كه پيرامون نكاتى چند درباره خاندان مادرى خانشقاقى و به قلم خودش مطرح شده است.
گزارش محتوا
پيرامون شخصيت "ميرزا مهدى خان شقاقى" (ممتحن الدوله) مى‌خوانيم كه وى، اولين مهندس (آرشيتكت) ايران است. در سال 1263 ه. ق (1223 ه. ش. و 1843 م.) در تهران، محله سنگلج كه مركز سلطنت آن زمان تهران بود، متولد شد. پس از چند سال تحصيل در مكتب سرخانه و در مدرسه دارالفنون جديد التأسيس در سال 1276 ه.ق. ( 1236 ه. ش. و 1857 م. ) بر اثر يك سلسله اتفاقات خانوادگى به دستور شخص "ناصرالدين شاه" با اولين هيأت محصلين به پاريس (فرانسه) اعزام شد و پس از اتمام تحصيلات متوسطه و اخذ گواهينامه مهندسى معمارى در مدرسه عالى "اكل نورمال سوپريور دوپارى" و دانشكده معمارى (آرشيتكتور) پاريس در سال 1243 ه. ش. ( 1864 م. ) به ايران بازگشت.
از جمله آثار مشهور وى مى‌توان به ساختمان‌هاى مسجد سپهسالار (شهيد مطهرى فعلى)، مجلس شوراى ملى، پارك اتابك و قصر فيروزه اشاره كرد كه طراحى و نقشه‌كشى آنها را شخصأ انجام داده و در اتمام آنها نظارت نموده است.
(ممتحن‌الدوله) در خاطرات خود پيرامون چگونگى نيل به لقب ممتحن‌الدوله مى‌نويسد كه به علت ترجمه و تأليف كتاب حقوق بين‌المللى و نيز تشويق وزارت خارجه به افتتاح مدرسه علوم سياسى و نوشتن پروگرام اين مدرسه با همكارى "سعدالدوله" به لقب ممتحن‌الدوله و عنوان جنابى مفتخر و به دريافت مبلغ هشتصد تومان اضافه مواجب و رتبه امير تومانى نايل شد و بعدأ داراى نشان و تمثال ناصرالدين شاهى گرديد.
وى در تمام مدت وزارت امور خارجه "قوام‌الدوله" مقام مستشارى داشت و در سفر ناصرالدين شاه به اروپا ملتزم ركاب بود. در سفر اول "مظفرالدين شاه" به اروپا نيز در ركاب بود؛ ولى از پطرزبورغ مأمور كميسارياى راه انزلى به تهران شد. وى تا مدتها بعد مقام مستشارى وزارت خارجه را حفظ كرد.
به اعتقاد بسيارى از صاحب نظران، دوره سلطنت ناصرالدين شاه قاجار نقطه عطفى در معمارى و شهرسازى ايران محسوب مى‌شود. در اين دوره به علت مسافرت‌هاى مكرر ناصرالدين شاه به كشورهاى خارج و متعاقب آن توسعه ارتباطات جامعه سنتى ايرانى با دنياى مدرن غرب و مظاهر تمدن آن، دگرگونى‌هايى در تمام زمينه‌هاى اجتماعى و فرهنگى صورت مى‌گيرد كه معمارى نيز از آن مبرا نيست.
در حقيقت دوره سلطنت ناصرالدين شاه را مى‌توان سرآغاز تحولات گوناگون در بينش و سپس فرم و ساختار معمارى ايران در نظر گرفت. همچنين تقريباً از همين زمان است كه نظام سنتى حرفه معمارى در ايران تغيير مى‌يابد و با ورود نخستين فارغ‌التحصيلان رشته معمارى كه در خارج از كشور تعليمات آكادميك را پشت سرگذاشته بودند، ترسيم نقشه‌هاى ساختمانى و استفاده از نقشه به عنوان يك زبان فنى و تصويرى بين‌المللى، براى اولين بار در معمارى كشور مطرح مى‌شود. براى اغلب معماران شايد اين سوال مطرح باشد كه اولين معمار تحصيل‌كرده ايرانى كه نقشه‌هاى ساختمانى را به صورت امروزى ترسيم مى‌كرده، چه شخصى بوده است؟
با توجه به اينكه مدارس معمارى در كشور ما سال‌ها بعد از كشورهاى غربى تاسيس شدند و پيشينه تاسيس مدارس معمارى در كشور ما به دهه 1300 خورشيدى بر مى‌گردد، براى يافتن اولين معمار تحصيل‌كرده ايرانى، بايد در بين اولين گروه فارغ‌التحصيلان ايرانى خارج از كشور جست وجو كرد.
در ضمن اين جست وجو به اولين مهندس معمار ايرانى برمى‌خوريم كه در فرانسه در رشته معمارى و طراحى صنعتى فارغ‌التحصيل شد و مواد درسى كه گذراند، دقيقاً با دروس امروزى دانشكده‌هاى معمارى مطابقت دارد. آثار او نيز دقيقاً از روى نقشه‌هاى مدون (پلان، نما، مقطع و پرسپكتيو) ساخته شده است.
اين شخص ميرزامهدى خان شقاقى نام داشت كه مى‌توان او را با اطمينان اولين معمار تحصيل‌كرده ايران دانست. وى جزو اولين گروه دانشجويان ايرانى بود كه از سوى ناصرالدين شاه قاجار جهت تحصيل در رشته‌هاى مختلف به خارج از كشور اعزام شدند.
مخارج تحصيلى او به موجب گزارش ميرزا ملكم‌خان به ناصرالدين شاه بالغ بر 300 تومان شده بود. ميرزامهدى خان مهندس بعد از دو سال تحصيل مقدماتى به پاريس آمد و پس از شش ماه امتحان ورودى را گذراند و وارد اكول سانترال دزآرت اما نوفاكتور (مدرسه مركزى هنر و صنايع ساخت) شد و بعد از سه سال با ديپلم مهندسى راه و پل‌سازى فارغ‌التحصيل شد.
اين خاطرات، در بردارنده نكات مهم و جالبى از نظام آموزشى معمارى در آن دوره است. براى مثال مهدى‌خان مى‌نويسد كه دانشجويان مى‌بايست، براى ورود به سال دوم پروژه عملى نقشه مريض‌خانه‌اى را به طور كامل ترسيم كنند كه او در نقشه‌هاى ارايه شده وضعيت اتاق‌هاى بيماران و ملاحظه حفظ الصحه، مخزن آب و رختشوى خانه و حمام و اتاق‌هاى اطباء و جراحى، آشپزخانه و نماهاى اين بنا و نمايش باغ و غيره را طولى كشيده بوده است كه به هنگام اجرا توسط مقاطعه كار،نيازى به حضور مهندس آرشيتكت نباشد.
همچنين در بخش ديگرى از خاطرات او در مورد شيوه آزمون معمارى در آن زمان آمده است كه كاغذ نقشه‌كشى مى‌بايست روى تخته‌هاى مخصوص با يك ذرع و نيم طول و سه چارك عرض چسبانده شود و پس از اتمام آن مى‌بايست ورقه كاغذ را از روى تخته‌ها بردارند و امضا كنند و با يك شرح مبسوط راجع به آن تسليم ممتحن كنند كه او نيز جزء به جزء آن را رسيدگى مى‌كرد و نمره مى‌داد تا درجات فضل هر يك از دانشجويان معلوم شود.
ميرزا مهدى بعد از بازگشت از فرانسه با مشكلات خانوادگى متعددى روبه رو شد و مدت‌هاى زيادى را بدون شغل و با وضع مالى اسفناك سپرى كرد و تا 15 سال كسى براى كار طراحى ساختمان به او رجوع نكرد. كار به جايى رسيد كه مجبور شد به صورت عمله روزمزد به طور ناشناس در ساختمان‌هاى خصوصى مشغول به كار شود، تا اينكه روزى در سر ساختمانى، وزير امور خارجه وقت به طور اتفاقى او را ديد و به سبب شناختى كه از پدر مهدى خان داشت، او را حضور ناصرالدين شاه برد.
ميرزا مهدى طى ملاقاتى كه با ناصرالدين شاه در بيرون شهر داشت، به دستور او ساختمان قصر فيروزه را طراحى كرد؛ اما به دليل نپذيرفتن دخل و تصرف‌هاى شاه در طرح، اين كار از او گرفته شد. البته قصر فيروزه با نقشه او 5-4 سال بعد به اتمام رسيد كه اكنون هم ساختمان آن باقى است. او در سال 1297 هجرى قمرى به مقام نيابت دوم وزارت خارجه منصوب شد و در زمان وزارت خارجه ناصرالملك نيابت اول را به او محول كردند. ميرزا مهدى خان شقاقى به خاطر خدماتش در وزارت امور خارجه به لقب ممتحن‌الدوله نايل شد و بعدها نيز نشان تمثال ناصرالدين شاه را به او اهدا كردند. اولين معمار تحصيل‌كرده ايرانى در سال 1299 شمسى در سن 76 سالگى در گذشت.
برخى از آثار معمارى ميرزامهدى خان شقاقى عبارتند از: وزارت خانه‌هاى جديد در اطراف ميدان ارگ كه ساخته نشدند. عمارت بهارستان و مسجد ناصرى (سپهسالار) به سفارش مرحوم سپهسالار. عمارت معتمدالسلطنه (ميرزا ابراهيم). عمارت و باغ سيد عبدا... پسر سيد موسى تقرشى در خارج از دروازه قزوين. عمارت قوام الدوله ثانى در گوشه لاله زار (شامل چهار حياط و دو عمارت اندرونى و دو عمارت بيرونى مجاور هم و يك حمام بزرگ با دو بخش عمومى و خصوصى) پله اصلى عمارت ناصرالملك كه با همان نقشه ساختمان بهارستان اجرا شد. عمارت مسكونى سعدالدوله كه داراى پلكان معلق بود، عمارت ميرزا سعيد خان موتمن‌الملك انصارى (وزير امورخارجه وقت)، عمارت حسام‌السلطنه (ابوالنصر ميرزا). عمارت محمدولى خان سپهسالار تنكابنى در چهارراه لاله زار و ساختمان جديد سفارت ايران در استانبول در زمان سفير كبيرى ميرزا حسين خان سپهسالار كه در موقع بازگشت از استانبول به ايران طراحى شده است.
وضعيت كتاب
فهرستى از مطالب كتاب در ابتداى آن ذكر شده است. در پايان كتاب نيز فهرست راهنما عنوان گرديده است.
كتاب حاوى تصاوير و عكسهاى فراوانى از شخصيت‌هاى مختلف دوران خانشقاقى مى‌باشد.
منابع مقاله
1- متن و مقدمه كتاب
2- از ويكيپديا، دانشنامه آزاد
پیوندها