مسالك الأفهام إلی آيات الأحكام
| نام کتاب | مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | مسالک الافهام |
| پدیدآورندگان | شریف‌زاده، محمدباقر (حاشيه نويس)
فاضل جواد، جواد بن سعید (نويسنده) کشفی، محمدتقی (مصحح) بهبودی، محمدباقر (مصحح) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 99/6 /ف2م5 1300 |
| موضوع | تفاسیر شیعه - قرن 11ق.
تفاسیر فقهی - شیعه قرآن - احکام و قوانین |
| ناشر | مرتضوی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1365 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | 1968 |
مؤلف
جواد بن سعد بن جواد كاظمى،معروف به فاضل جواد(زنده در 1044 ق)
موضوع
اين كتاب تفسير آياتى از قرآن كريم است كه در آنها احكام فقهى بيان، و بر اساس ترتيب كتب فقهى منظم شده است.
از صدر اسلام در كنار سبكهاى مختلف فقهى مثل فقه رساله‌اى،خلافى،استدلالى،سبك ديگرى پديد آمد كه در آن تفسير آيات فقهى قرآن كريم بر اساس ابواب فقهى مرتب شده كه نام آن را آيات الاحكام گذاشتند.
اين سبك تفسير آيات فقهى در هر چهار فرقه مذاهب اسلامى ديده مى‌شود.
اولين كتابى كه در بين فقهاى اماميه به اين سبك نوشته شده است كتاب آيات الاحكام محمد بن سائب كلبى(م 146 ق)از اصحاب امام باقر ع است(الذريعة 40/1)و پس از آن كتابهاى آيات الاحكام ديگرى نوشته شده كه از مهمترين آنان مى‌توان فقه القرآن راوندى(م 573 ق)،النهاية فى تفسير الخمسمائة آية از احمد بن حسن بن متوج بحرانى(م بعد از 836 ق)،زبدة البيان مقدس اردبيلى(م 993 ق)،تفسير شاهى امير ابو الفتح حسينى(م 986 ق)،قلائد الدرر علامه
شيخ احمد بن عبد النبى جزائرى(م 1150 ق)را نام برد.
در بين اين آثار،كتاب ارزشمند مسالك الافهام از جايگاه خاصى بر خوردار است و از زمان نگارش آن فقهاى بزرگ اماميّة به آن توجه داشته و در موسوعه‌هاى فقهى مثل مفتاح الكرامة سيد محمد جواد عاملى(م 1226 ق)،جواهر الكلام شيخ محمد حسن نجفى(م 1226 ق)،كتاب الصلاة،رسائل فقهيه شيخ اعظم النصارى(م 1281 ق)مصباح الفقيه آقا رضا همدانى(م 1323 ق)،بلغة الفقيه سيد محمد بحر العلوم(م 1326 ق)،مستمسك العروة الوثقى آية اللّه سيد محسن حكيم(م 1390 ق)،كتاب القضاء آية اللّه گلپايگانى و غير آنان به آن استناد شده و نظريات و اقوال آن مورد نقد و بررسى واقع شده است.
اين كتاب پر از تحقيقات فقهى و دقيق و نكات ادبى است كه بر آگاهان به اين علوم پوشيده
نيست.مؤلف تمام اقوال فقهاى قبل از خود را بيان نكرده است بلكه به ذكر نظريات سيد مرتضى(م 436 ق)،شيخ طوسى(م 460 ق)،علامه حلّى(م 676 ق)،اكتفا نموده است.
همراه با اين نظريات،به اقوال ذكر شده در تفاسير البيضاوى(م 685 ق)،مجمع البيان طبرسى(م 548 ق)،التبيان شيخ طوسى و همينطور نظريات بزرگان اهل
تسنن در كتابهاى تفسيرى و فقهى آنان نيز اشاره شده است.
اين كتاب مزين به مقدمه ارزشمندى از آية اللّه عظمى نجفى مرعشى(م 1411 ق)،در معرفى و تاريخچه كتابهاى آيات الاحكام در مذاهب اسلامى همراه با زندگينامه عالمانه و محققانه مؤلف و آثار وى مى‌باشد كه به ارزش علمى اين كتاب مى‌افزايد.
تاريخ تأليف:
در الذريعة 377/20،378،اعيان الشيعه 271/4 تاريخ پايان تأليف آن بر هشتم محرم الحرام سال 1043 ق ذكر شده است.
نسخه‌ها:
در الذريعة 378/20 به نسخه‌اى در نزد حاج ميرزا محمد حسين شهرستانى در كتابخانه شيخ عبد الحسين آل ياسين بالكاظميّة،و در نزد سيد على ايروانى در تبريز،و در نزد شيخ محمد رضا مظفر به خط ناصر فضل اللّه مربوط به 1044 ق اشاره شده است.
در مقدمه‌اى بر فقه شيعه صفحه 232 به چندين نسخه منتخب از كتابخانه‌هاى آية اللّه مرعشى،مجلس شوراى اسلامى،دانشگاه تهران،الهيات،ملك در تهران،روضاتى در اصفهان اشاره شده است.
در چاپ كتاب موجود از 4 نسخه خطى استفاده شده كه عبارتند از:
1-نسخه كتابخانه علامه سيد محمد على قاضى طباطبائى تبريزى كه نسخه مورد اعتماد در چاپ بوده است.اين نسخه با رمز(قض)مشخص شده است.
2-نسخه كتابخانه استاد مرتضى مدرسى(چهاردهى)مربوط به سال 1090 ق،به خط عبد اللّه بن شيخ عبد على طرفى كه با رمز(چا)مشخص شده است.
3-نسخه كتابخانه آية اللّه سيد شهاب الدين مرعشى،كه بعضى از حواشى مؤلف در ذيل آن ذكر شده است و با رمز(عش)مشخص شده است.
4-نسخه به خط محمد طاهر بن محمد كريم،مربوط به سال 1101 ق از كتابخانه عالم فاضل حاج شيخ حسن مصطفوى كه بعد از چاپ كتاب اين نسخه در دسترس ناشرين قرار گرفته است و تفاوتهاى آن در پايان هر قسمت از كتاب ذكر شده است اين نسخه با رمز(سن)مشخص شده است.
در مقدمه كتاب در صفحه 18،آية اللّه عظمى سيد شهاب الدين مرعشى(م)،به نسخه‌اى از ميرزا ابو الهدى نوه علامه كرباسى كه از مشايخ روايت ايشان بوده است و همينطور نسخه‌اى
كه در نزد ايشان بوده و دو نسخه از كتابخانه‌هاى عمومى اشاره شده كه اين 4 نسخه در اختيار ناشر و مصحح قرار گرفته تا از آنها استفاده نمايند.
تاريخ انتشار
كتاب موجود توسط انتشارات مرتضوى در سال 1389 ق چاپ شده است.
حواشى جلد اوّل و دوّم آن بوسيله شيخ محمد باقر بن معروف شريف‌زاده گلپايگانى و استخراج منابع و مآخذ احاديث و آيات توسط شيخ عبد الكريم مرتضوى انجام شده است.
تصحيح كتاب نيز با نظارت سيد محمد تقى كشفى انجام شده است.
كلمات بزرگان
ريحانة الادب ج 280/4:آيات الاحكام كه نام اصليش مسالك الافهام فى شرح آيات الاحكام مى‌باشد و آن بهترين كتابى است كه در اين موضوع تأليف شده است.اعيان الشيعه 271/4:من اكبر ما كتب فى بابه و اتمها فائدة صنفه بامر شيخه المذكور(شيخ بهائى)،رأينا منه نسخه بخط يده فى قرية بهار من توابع همدان.
مؤلف در خطبه كتاب مى‌نويسد:و لعمرى ان من نظر فى كتابى هذا بعين الانصاف،و جانب
سبيل البغى و الاعتساف،علم انه عديم النظير و انّه من تأييدات العلىّ القدير
علامه شيخ حسن بلاغى نجفى در تنقيح المقال دربارۀ آن مى‌نويسد:من اكبر ما كتب فى شأنه و اتمّها سماه(مسالك الافهام فى شرح آيات الاحكام)
امل الآمل ج 56/2:الشيخ جواد بن سعيد،فاضل عالم محقق جليل القدر،له كتب
منها:شرح آيات الاحكام
علت تأليف كتاب
مؤلف در مورد علت تأليف كتاب در صفحه اوّل آن مى‌نويسد،لما كان من اجل النعم و اوفر القسم استفادة الاحكام الشرعية من الآيات القرآنية و قد اعتنى العلماء بالبحث عنها و الاستنباط منها...فانهم بينوا جهة الدلالة بما استفادوا من الائمة الاطهار الذين هم مهبط الوحى و التنزيل او بما اشتملت عليه من الظاهر البعيد عن التأويل
سپس در صفحه 2 در ادامه مى‌نويسد:ثم ان اصحابنا و ان بينوا جهة الدلالة فى تضاعيف كتبهم الاّ انّه لم يتفق منهم بيان جميع ذلك فى كتاب مفردة بالتدوين ليكون مشتملا
على وجوه الدلالة فى الآيات المتعلّقة باحكام الدين فحدانى ذلك على ان اجمع كتابا مشتملا على جميع ما يتعلّق بكلّ آية مبنيّا فيه وجوه الدلالة
قابل ذكر است كه در مقدمه كتاب كنز العرفان فاضل مقداد(م 826 ق)نيز نبودن كتاب جامعى در آيات الاحكام را دليل تأليف آن ذكر كرده است و ظاهرا با وجود كتابى مثل كنز العرفان و نظائر آن اين دليل تأليف صحيح نباشد مگر اينكه اين كتابها در دست مؤلف نبوده است.
حواشى و شروح
در كتب تراجم دو حاشيه و شرح براى كتاب ذكر شده است
1-سلوك مسالك المرام مسلك مسالك الافهام،از شيخ عبد القاهر بن عبد رجب عبادى حويزى(امل الآمل 157/2،ذ243/4/،ذ227/12/،اعيان الشيعة(32/8)
2-حاشية بر مسالك الافهام از ميرزا عبد اللّه بن عيسى تبريزى اصفهانى(م 1130 ق)ذ199/06/
تقسيم بندى مطالب
مباحث كتاب در دو مجلد كه از 4 قسمت تشكيل شده است مطرح شده است.
قسمت اوّل از جلد اوّل شامل كتابهاى طهارت،صلاة،صوم است.
قسمت دوّم از جلد اوّل در بردارنده كتابهاى زكات،خمس،حج،جهاد،امر به معروف و نهى از منكر است.قسمت اوّل از جلد دوّم كتابهاى المكاسب،البيع،دين و توابع آن،بعضى از عقود مثل شركت،عارية،غصب،مضاربة،و نظائر آن،و در آخر كتاب النكاح را در بردارد.
قسمت دوّم از جلد دوم كتابهاى طلاق،مطاعم و مشارب،مواريث،حدود،جنايات،قضاء و شهادات را شامل مى‌شود.
منابع
امل الآمل 56/2
كشف الحجب:502
هدية العارفين:258/1
مرآة الكتب التبريزى:454
اعيان الشيعه:271/4
الاعلام:142/2
الذريعة:377/20،378
معجم المؤلفين:165/3
پیوندها
مطالعه کتاب مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور