البارع فی اللغة

البارع فی اللغة
پدیدآوران	قالی، اسماعیل بن قاسم (نویسنده) طعان، هاشم (محقق)
ناشر	دار الحضارة العربية، مکتبة النهضة
مکان نشر	بیروت - لبنان، بغداد - عراق
سال نشر	1975م
چاپ	یکم
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ ق2ب2 / 6620 PJ
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

البارع في اللغة البارع في اللغة اثر ابوعلی اسماعیل بن قاسم قالی بغدادی (متوفی 356ق)، فرهنگ معانی لغت و ریشه‌یابی اصل آنان است که با تحقیق هاشم طعان به چاپ رسیده است.

نام‌های دیگر کتاب

صاحب کتاب «کشف الظنون»، به اشتباه نام کتاب را «البارع في غريب الحديث» عنوان نموده است.

ساختار

کتاب با مقدمه کوتاهی از محقق آغاز گریده است. بعد از این مقدمه کوتاه، محقق مطالب را به سه فصل تقسیم کرده و فصل سوم را به متن کتاب «البارع» اختصاص داده است.

نویسنده درباره هر واژه، ضمن ریشه‌یابی اصل آن، به منظور درک بهتر معانی، از آیات، روایات، اقوال بزرگان و شواهد شعری، بهره برده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، به موضوع کتاب، اشاره شده است.

در ابتدای کتاب، در دو قسمت، زیر، به مصادر و منابع کتاب، اشاره شده است: الف) مصادر شرح حال نویسنده، مانند: «طبقات النحویین واللغویین» زبیدی، «تاریخ العلماء» ابن فرضی (متوفی 403ق)، «سمط اللآلی» بکری (متوفی 487ق)، «الأنساب» سمعانی (متوفی 562ق)، «ارضاد الاريب»، یاقوت حموی (متوفی 626ق) و...

ب) مصادر تحقیق کتاب، مانند: دو نسخه خطی از کتاب، کتبی که قالی از آنها نقل کرده است (مانند «کتاب العین» خلیل بن احمد فراهیدی و کتاب اصمعی، ابن سکیت، ابوزید انصاری، ابوعبیده، عبدحاتم، سجستانی، ابوعبید قاسم بن سلام، ابن قتیبه، فراء، سیبویه و...)، آثار و کتبی که از «البارع» نقل کرده‌اند (مانند: «المخصص والمصباح المنیر» و کتب ابوعبید بکری و «خزانة الادب»، «تاج العروس» و «معجم البلدان» یاقوت حموی، «نفح الطیب» مقری)، سایر کتب قالی (مانند: «الأمالی» و «المقصور والممدود») و....

در فصل اول، به شرح حال مؤلف پرداخته شده و اطلاعاتی پیرامون چگونگی ولادت، بالندگی و سفرهای او به بغداد، سامرا و اندلس، شیوخ، شاگردان و آثار وی در اختیار خواننده قرار گرفته است.

فصل دوم، به تعریف کتاب «البارع» اختصاص یافته است. محقق در این فصل ابتدا عوامل و ویژگی‌هایی از کتاب که باعث انتخاب آن برای تحقیق شده است را بیان نموده و در ادامه، پس از بیان ماده کتاب و روش نگارش آن، به توصیف نسخ خطی کتاب و توضیح اقدامات تحقیقی صورت گرفته بر روی آن، پرداخته است.

در فصل سوم، متن کتاب «البارع» ارائه گردیده که در آن، به بررسی ریشه و اصل لغات و کلمات و معانی آنها، پرداخته شده و کلمات واژگان، در شش باب «ثنائی مضاعف (ثنایی در خط و ثلاثی در حقیقت)»، «ثلاثی صحیح»، «ثلاثی معتل»، «حواشی»، «رباعی» و «خماسی» تنظیم نموده است.

محقق ضمن بیان علت برگزیدن کتاب برای تحقیق، به برخی از ویژگی‌های آن نیز اشاره کرده است، از جمله:

1. اولین معجم اندلسی بودن کتاب (اولین معجمی که در اندلس تألیف شده است)؛
2. اولین معجمی که مؤلف آن، از مشافه با اعراب، بهره نبرده، بلکه به تألیفات پیش از خود، اعتماد نموده است؛
3. وجود لغات و واژگان بیشتر نسبت به معاجم پیش از خود که هم سایر مصادر به این نکته اشاره دارند و هم خود این زیادت را یافته است؛
4. استفاده از کتبی که امروزه در دسترس نیست و حفظ منقولات آنها، مانند کتاب «الغرائز» و «اللغات» ابوزید.

محقق معتقد است که اثر حاضر، از لحاظ مطالب و نحوه ارائه آن، در واقع همان کتاب «العین» خلیل بن احمد فراهیدی است، به همراه اضافاتی بر آن، به شرح ذیل:

الف) قالی بیش از صد مرتبه، از افراد زیر، نقل کرده است:

1. ابوزید انصاری؛ که برخی از آنچه وی نقل کرده است، در کتاب «النوادر» ابوزید وجود دارد و خود نیز تصریح می‌کند که از کتاب «اللغات» و «الغرائز» ابوزید هم نقل کرده است.
2. اصمعی از کتاب «الخيل» «الإبل» و «خلق الإنسان والنبات»؛
3. یعقوب بن سکیت از کتاب «الألفاظ»
4. ابوحاتم سجستانی از کتاب «التذکیر والتأنیث»

ب) و کمتر از این مقدار، از افراد زیر نقل کرده است:

1. ابوعبیده معمر بن مثنی در «النقائض» و «مجاز القرآن»
2. ابن قتیبه در «أدب الکاتب»
3. ابومحمد ثابت بن ابی‌ثابت در «خلق الإنسان»
4. ابوعبید قاسم بن سلام در «الغريب المصنف» و «غريب الحديث»
5. سیبویه در «الکتاب».

ج) از افرادی مانند ابن اعرابی، ابوعمر شیبانی، فراء و کسائی نیز با واسطه و بدون نقل از کتاب‌هایشان، نقل کرده است.

د) از فصحای اعراب از جمله ابومهدی، منتجع، غنیه ام حمارس کلابیه، ابوالغمر صاعد کلابی، ابودقیش، ابوالادهم کلابی نیز نقل کرده است.

هـ) برخی اسامی نیز به عنوان منبع نقل ذکر شده است که ناشناخته می‌باشند، مانند: احرزی، هراب، ابولبید، ابوالعباس نمری و ابوالخضر هجیمی.

از جمله تفاوت‌هایی که بین این کتاب با کتاب «العین» خلیل فراهیدی وجود دارد، در ترتیب و تسلسل حروف از جهت تقدیر مکان مخرج صوت است که به تقدم و تأخر واژگان می‌انجامد، به گونه‌ای که ترتیب حروف نزد خلیل: «ع، ح، ه، غ، ق، ک، ج، ش، ض، ص، س، ز، ط، د، ت، ظ، ذ، ث، ر، ل، ن، ف، ب، م، و، ا، ی» و نزد قالی: «ه، ح، ع، خ، غ، ق، ک، ض، ج، ش، ل، ر، ن، ط، د، ت، ص، ز، س، ظ، ذ، ث، ف، ب، م، و، ا، ی». در ترتیب و تعداد ابواب کتاب نیز تفاوت‌هایی در این دو اثر وجود دارد، به‌گونه‌ای که قالی، کتاب خود را در شش باب: «ثنائی مضاعف (ثنایی در خط و ثلاثی در حقیقت)»، «ثلاثی صحیح»، «ثلاثی معتل»، «حواشی»، «رباعی» و «خماسی» تنظیم نموده و خلیل، «العین» را در پنج باب زیر: «ثنایی»، «ثلاثی صحیح»، «ثلاثی معتل»، «لفیف یا معتل به دو حرف» و «رباعی و خماسی» .

بسیاری از قدما نیز به وجود ارتباط میان اثر حاضر با «العین» اشاره کرده‌اند که از جمله آنها، زبیدی شاگر قالی می‌باشد که در کتاب «المستدرک من الزیادة في کتاب البارع علی کتاب العين»، به اضافه بودن بیش از 5683 واژه در کتاب «البارع» نسبت به «العين»، اشاره کرده است.

وضعیت کتاب

کتاب بر اساس دو نسخه خطی تصحیح و تحقیق شده و از دیگر اقدامات تحقیقی صورت گرفته در کتاب، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. ضبط متن و تقلیل ذکر حواشی مگر در موارد ضروری؛
2. بررسی منابع و مصادر کتاب؛
3. استخراج ماده لغوی کلمات و واژگان؛
4. ضبط بیشتر کلمات با حرکات به منظور جلوگیری از اشتباه در تلفظ؛
5. تخریج شواهد شعری مذکور در کتاب از منابع شعری و دیوان‌های مربوط به آن؛
6. ضبط آیات قرآن و ذکر شماره آیه و نام سوره؛ در صورتی که آیه‌ای بر طبق قرائت ابوعمر بن علا بوده، به این نکته اشاره شده است زیرا قالی این روایت را معتبر دانسته است.
7. تخریج احادیث با استفاده از معجمات حدیثی معتبر و....

فهارس کتاب، شامل فهرست منابع مورد استفاده محقق؛ اعلام؛ مسرد الفبایی و فهرست مطالب، در انتهای آن آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به اختلاف نسخ پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.