نظریة التربیة الخلقیة عند الإمام الغزالى

نظریة التربیة الخلقیة عند الإمام الغزالى
پدیدآوران	البریزات، عبدالحفیظ‍‌ احمد علاوى (نویسنده)
ناشر	دارالفرقات
مکان نشر	عمان
سال نشر	1984م
موضوع	تعلیم و تربیت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

نظریة التربیة الخلقیة عند الإمام الغزالى، تألیف عبدالحفیظ‍‌ احمد علاوى البریزات، کتابی است اخلاقی – تربیتی برگرفته از آثار غزالی.

غزالى از دانشمندانى است که تربیت اخلاقى را بسیار بزرگ داشته است و کاوش‌‌های ریزبینانۀ او در اخلاق اسلامى، وى را از اخلاق‌پژوهان بنام اسلام کرده است. غزالى در کمتر نوشت‌‌های به اخلاق نپرداخته است و راستى که اخلاق شیرازۀ نظام تربیتى اوست.

از این‌رو، در این اثر تلاش شده است با رویکردى تحلیلى و ترکیبى مفاهیم اخلاقى- تربیتى در آثار غزالى، کاویده شود. براى این کار دیدگاه‌‌های معرفت‌شناختى، انسان‌شناختى، هستى‌شناختى و ارزش‌شناختى غزالى و اثر هریک بر تربیت اخلاقى در هفت فصل بررسى شده است.

در فصل اول، از تعریف تربیت و مبناى اختلاف در تعریف‌‌های آن مى‌گوید و با اشارتى کوتاه به تربیت و تربیت اخلاقى در جهان عرب، یادآور مى‌شود که در این کشورها به میراث و فرهنگ اسلامى چنان‌که باید عنایت نمى‌شود و تربیت اخلاقى در میان فراگیران جایى ندارد و ساخت و پرداخت انسان مطلوب از تربیت عربى برنمى‌آید.

سپس به تعریف تربیت اخلاقى از زبان شمارى از دانشمندان مى‌پردازد و نشان مى‌دهد که دربارۀ چیستى تربیت اخلاقى همداستانى نیست و این از آن‌روست که پایه‌‌‌های تربیت اخلاقى را نه یک چیز بلکه ارزشها، ایمان، بصیرت و بینش اخلاقى دانسته‌اند. سخن پایانى این فصل، بیان دیدگاه‌‌های مختلف اهل نظر دربارۀ آبشخور اخلاق است.

فصل دوم، دربارۀ روش بررسى دیدگاه‌‌های غزالى در این کتاب و منابع این کار است؛ نگارنده از روش تحلیل و ترکیب سود جسته است و از آثار خود غزالى و آثارى دربارۀ غزالى براى کاوش در اندیشه‌‌‌های تربیتى-اخلاقى او بهره برده است.

فصل سوم. شناخت از دیدگاه غزالى: در این فصل با تحلیل دیدگاه معرفت‌شناختى غزالى، از طبیعت و چیستى شناخت، منابع آن، ویژگی‌‌هایش، تقسیم علوم، گونه‌‌‌های شناخت، اثر آن در عمل و اخلاق و رفتار انسان، روش‌‌های به دست آوردن شناخت، ابزار شناخت، چگونگى رشد اندیشه در انسان، بازتابش نظریۀ شناخت در تربیت اخلاقى و مراتب روح در آدمى یاد مى‌شود.

فصل چهارم. دیدگاه هستى‌شناختى غزالى: غزالى وجود را به اعتبارى به مطلق و حادث تقسیم مى‌کند. وجود مطلق که خداوند است در عقل نمى‌گنجد. وجود حادث دو گونه است: عالم شهادت و عالم غیب. راه شناخت عالم غیب، وحى و الهام است.

پدیده‌‌‌های جهان، شش ویژگى دارند؛ یعنى، تغییرپذیرند؛ تابع قانون علیت و سببیت هستند؛ با عالم غیب پیوند دارند؛ ابزار شناخت پدیده‌ها رو به تکامل دارد؛ برخى پدیده‌ها، چون روح آدمى جاویدند؛ پار‌‌های پدیده‌ها مانند انسان شایستگى ترقى دارند.

در پایان از بازتاب نظریۀ هستى‌شناختى غزالى در نظام تربیت اخلاقى او یاد شده است.

فصل پنجم. روح انسان از نگاه غزالى: نفس انسان، در نظریه تربیت اخلاقى غزالى جایگاهى ویژه دارد. دیدگاه غزالى نسبت به نفس و پیوند آن با تربیت اخلاقى از بحث‌‌های زیر برگرفتنى است: عناصر تشکیل‌دهندۀ نفس انسان؛ یعنى، اوصاف سبعى، بهیمى، شیطانى و ربانى؛ پیوند روان با بدن؛ پیوند قواى نفس با یکدیگر؛ تزکیه نفس؛ مراتب و درجات سه‌گانۀ نفس انسانى در مبارزه با هوسها و شهوات؛ اقسام نفس در انسان؛ قواى نفسانى انسان که نیازمند تهذیب است؛ کمال نفس انسان؛ پیوند نگرش‌‌های نفس‌شناختى غزالى با تربیت اخلاقى از نگاه او. نگارنده هریک از این مؤلفه‌ها را به کوتاهى شرح کرده است.

فصل ششم. نظریه ارزشها از دیدگاه غزالى: از آنجا که، میان نظام ارزشها و تربیت اخلاقى پیوندى است ناگسستنى و تربیت اخلاقى، پرورش نفس براى رسیدن به حقیقت، یقین و سعادت است و اخلاق مجموع‌‌های است از رفتار، و این رفتار را در هر نظام اخلاقى، ارزشها توجیه مى‌کنند، لازم است نظام ارزشى غزالى بررسى و شناسانده شود. براى این کار سعادت، شقاوت، فضیلت و علم و عمل از نگاه او کاویده مى‌شود و سرانجام از تأثیر نظام ارزشى غزالى بر تربیت اخلاقى او سخن مى‌رود.

در فصل هفتم، هدفها، ویژگیها، منابع و روش‌‌های تربیت اخلاقى را از نگاه غزالى شرح مى‌کاود:

1-هدف‌‌های تربیت اخلاقى: تربیت اخلاقى نزد غزالى، هدف‌‌هایى دارد که سرانجام به پرورش روانى، اخلاقى، فکرى، اجتماعى و سیاسى فرد و جامعه مى‌انجامد. این هدفها چنین است: کمال انسان؛ پرورش فضیلت‌‌های چهارگانۀ حکمت، شجاعت، عفت و عدالت در نفس؛ تهذیب قواى نفس که به حکمت، عفت، حلم و عدالت مى‌انجامد؛ رهبرى درست نیرو‌‌های امت از راه جلب توجه امت به اصالت‌‌های فرهنگى آن؛ تحقق سعادت نفس از راه شناخت بارى؛ شناخت نیرو‌‌های نفس و عناصرش؛ به اعتدال داشتن قواى نفس؛ تربیت پیوسته از راه آموزش و مجاهدت؛ پرستش خالصانه؛ علم و عمل؛ تحقق سلامت و آرامش قلب؛ شناخت حقیقت و به دست آوردن دانش؛ دست‌یازیدن به اخلاق و عادت‌‌های نیکو؛ ایجاد شخصیت متعادل؛ رساندن نفس به مقام عبودیت بارى؛ جلب رضایت حضرت حق.

2-ویژگی‌‌های تربیت اخلاقى: تربیت اخلاقى از نظر غزالى با ویژگی‌‌های زیر مشخص مى‌شود: ربانى است؛ عقلانى است؛ تدریجى است؛ میان علم و عمل جمع مى‌کند؛ به توازن و میانه‌روى مى‌خواند؛ روند تکاملى دارد؛ رویکرد عملى دارد؛ تعهدآور است؛ فعال است؛ فراگیر است؛ پایدار است؛ جنبه کاربردى دارد؛ تفاوت‌‌های فردى در آن رعایت مى‌شود؛ از نازپروردگى بازمى‌دارد؛ به استقلال در عمل و نظر و وانهادن تقلید مى‌خواند.

3-منابع و روش‌‌های تربیت اخلاقى: منابع تربیت اخلاقى در نگاه غزالى عبارتند از:

عقیده درست؛ اخلاق؛ بررسى‌‌‌های قرآنى؛ پار‌‌های علوم دیگر؛ روش پیامبران و عالمان و مصلحان؛ شعر و ادب.

وى روش‌‌های تربیت اخلاقى را اینگونه شرح و شماره کرده است: پرستش؛ اسوه و نمونه؛ تهذیب نفس؛ پر کردن اوقات فراغت؛ پند و اندرز؛ اشاره بجاى تصریح؛ مراقبت و محاسبۀ درونى؛ آموزش؛ ریاضت شرعى؛ سکوت؛ آمیزش با مردم؛ تفکر؛ شب‌زنده‌دارى؛ توبه؛ یاد مرگ؛ گفتگو و مناظره؛ درس گرفتن از زندگى گذشتگان؛ شکیبایى و سپاس؛ پاداش فورى براى کار نیک و تأمل در تنبیه براى کار بد؛ بازى؛ سفر؛ خلوت‌گزینى؛ وادار کردن نفس بر نیکیها.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی توصیفی و موضوعی تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات بین المللی هدی، تهران، چاپ اول، 1378ش