الأوسط في السنن و الإجماع و الإختلاف

الأوسط في السنن و الإجماع و الإختلاف، اثر محمد بن ابراهیم بن منذر (متوفی 318ق)، کتابی است یازده‌جلدی در شش مجلد به زبان عربی با موضوع روایات اسلامی و فقه. نویسنده در این اثر با استدلال به روایات اسلامی به بیان مباحث فقهی پرداخته است. این مجموعه به تحقیق دکتر ابوحماد صغیر احمد بن محمد حنیف رسیده است.

‏الأوسط في السنن و الإجماع و الإختلاف
پدیدآوران	ابن منذر، محمد بن ابراهیم (نويسنده) حنیف، محمد (محقق)
ناشر	دار طيبه
مکان نشر	عربستان - رياض
سال نشر	مجلد1: 1985م , 1405ق , مجلد2: 1985م , 1405ق , مجلد3: 1985م , 1405ق , مجلد4: 1985م , 1405ق , مجلد5: 1985م , 1405ق , مجلد11: 1985م , 1405ق ,
زبان	عربی
تعداد جلد	11
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب یازده جلد دارد که در شش مجلد ذکر شده است. در جلد اول، پس از تقریظ شیخ حماد بن حماد انصاری، محقق مقدمه مفصلی بر کتاب نوشته که ترجمه‌ای از نویسنده هم در آن ارائه شده است. سپس محتوای مطالب کتاب را در آن جلد و مجلدات بعدی، شاهدیم.

گزارش محتوا

حماد بن حماد انصاری رئیس وقت بخش تحقیقات تحصیلات تکمیلی در دانشگاه اسلامی مدینه، در تقریظی که بر کتاب نوشته کار محقق کتاب ابوحماد صغیر احمد را ستوده و مختصری درباره آن توضیح داده است.

ابوحماد صغیر احمد، در مقدمه کتاب پس از حمد الهی و درود بر پیامبر اکرم(ص) و خاندان و تابعان آن حضرت می‌نویسد: الاوسط في السنن و الإجماع و الإختلاف اثر صاحب خلافیات، ابوبکر محمد بن ابراهیم بن منذر نیشابوری متوفی 318 هجری، ملقب به شیخ الحرم که فقیه دورانش در مکه بود، نیازی به تعریف و شناساندن این کتاب برای خوانندگان ندارد؛ تمام کتاب‌های فقهی و به‌ویژه کتاب‌های خلاف نزد بحث‎کنندگان در تطور حیات اجتماعی در ادوار مختلف اسلامی از مصادر ارزشمند به‌حساب می‌آیند. محقق می‌نویسد: «و اننا لنجد فی هذا الکتاب من الفوائد و المواد ما لا نجده فی ای مصدر آخر یعنی بهذا الموضوع»؛ یعنی این کتاب حاوی فواید و مباحثی است که دیگر کتاب‌هایی که درباره این موضوع بحث کرده‌اند خالی از این موارد هستند.

بدون شک این اثر، وسیع‎ترین کتاب در موضوع خودش است و میان اصول شریعت از آیات قرآنی و احادیث صحیحه و آثار ثابت مسند جمع کرده، همچنین اجماع علما و اختلافاتشان در عصر صحابه تا اتباع تابعین و پس از آنان تا دوران خودش یعنی آغاز قرن چهارم هجری را جمع کرده است. بااین‌حال این اثر خلاصه کتاب دیگری است که نویسنده نوشته و این کتاب را به‌عنوان خلاصه آن ارائه کرده است و ظاهراً تفصیل آن کتاب خیلی بیشتر از این اثر بوده است؛ زیرا نویسنده در موارد متعددی در این اثر به آن کتاب مفصل ارجاع می‌دهد.

ابن منذر عنایت شدیدی به حدیث و طرق روایت آن داشته است؛ وی بابی از ابواب فقه و مسئله‌ای از مسائل آن را ذکر نکره مگر این‌که حدیث و طرق آن را هم در آن ذکر کرده و به آن استدلال کرده است و اگر در جایی حدیث صحیح یا اساساً حدیثی یافت نشده او به‌صراحت ذکر می‌کند که حدیث صحیح و روایتی در این باب وجود ندارد. شیوه وی در احادیث این است که حدیث صحیح را بر تمامی آرای معارضش مقدم می‌دارد. وی در این کتاب عادت جالبی در اشاره به حدیث یا اثر دارد؛ هرجا که حدیث صحیح و ثابتی در مسئله وجود داشته باشد می‌گوید: ثبت عن النبی(ص) یا صح عنه انه فعل کذا یا قال کذا و همچنین در آثار مانند این‌که می‌گوید ثبت عن علی[ع] انه فعل کذا یا قال کذا؛ و اگر حدیث ضعیفی در مسئله باشد که در نزد وی ثابت نشده باشد یا این‌که سندش متصل نباشد می‌گوید: روینا عن النبی(ص) یا یروی عنه یا مثلاً یروی عن علی[ع] و سپس حدیث یا اثر را به‌صورت مسند ذکر می‌کند. البته این شیوه او در این کتاب است و در دیگر کتاب‌هایش شیوه‌های دیگری در ذکر حدیث دارد مثلاً در «اختلاف العلماء» فقط حدیث را به‌صورت مسند ذکر کرده و به اثر اشاره می‌نماید یا مثلاً در «الاشراف»، اشاره به حدیث یا اثر با همان شیوه اکتفا می‌نماید.

وضعیت کتاب

در استخراج این اثر به تنها نسخه موجود آن در کتابخانه «ایاصوفیای ترکیه» به شماره 1034 استناد شده است. در صفحه دوم ورقه اول این کتاب نوشته شده: «المجلد الاول من کتاب الاوسط و الاجماع و الاختلاف تألیف ابی بکر محمد بن ابراهیم بن المنذر النیسابوری» همچنین در نسخه خطی نوشته شده: این نسخه خطی که به خط احمد شیخ‌زاده، معین اوقاف حرمین، نوشته شده سلطان غازی محمود خان وقف کرده است.

فهارس فنی کتاب شامل فهرست‎های موضوعات، آیات قرآنی، احادیث مسنده، آثار مسنده، فقها، احادیث و آثار ضعیفه، رجال احادیث و آثاری که درباره آن‌ها بحث شده، اعلام غیر رجال اسناد و فقها، شیوخ ابن منذر، اماکن و بلدان و قبایل، کلمات غریبه، ابیات وارده در میان متن، کتاب‌های وارده در متن و منابع و مآخذ، در انتهای هر جلد از کتاب ذکر شده است. در جلد سوم پس از ذکر این موارد، نمونه‌هایی از صفحات جلد و صفحات اول و آخر نسخه خطی کتابخانه‌های ایاصوفیا، دارالکتب مصر و کتابخانه طلعت ذکر شده است.

تحقیق مجموع مجلدات اثر به دست دکتر ابوحماد صغیر احمد بن محمد حنیف انجام شده است. محقق اثر پیش‎ترها بخش کتاب الحدود این اثر را به‌عنوان رساله کارشناسی ارشدش تحقیق کرده بوده و اجزای دیگر یعنی کتاب‌های قصاص و دیات و معاقل و قسامه و مرتد را برای رساله دکترایش مورد تحقیق قرار داده است. وی سپس تکمیل این اثر را که برخی از علما آن را از کتاب‌های فقهی می‌شمارند و برخی دیگر از کتاب‌های حدیثی «چون هر دو ماده را داراست» در دستور کار خودش قرار می‌دهد تا خدمتی در راستای احیای میراث اسلامی انجام داده باشد.

ابوحماد صغیر احمد در مقدمه جلد اول از استادش شیخ حماد انصاری به خاطر معرفی این کتاب به او و راهنمایی که در اثر برای وی داشته است و همچنین دکتر عبدالحمید غفاری که مشرف و داور رساله دکتری وی بوده است تشکر می‌کند.

باوجوداینکه از تألیف این اثر بیش از ده قرن می‌گذرد لکن کمتر به خدمت گرفته شده از طرف دیگر بسیاری از علمای جدید و قدیم آن را مصدر اساسی در نقل مذاهب و دیدگاه‌های خود می‌دانند لذا محقق درصدد تحقیق آن قیام کرده تا خوانندگان و مباحثه گران از آن بهره‌مند گردند. از جمله کارهای محقق برای این اثر می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. تثبیت نصوص حدیثی و فقهی؛
2. تثبیت اختلاف کلمات میان کتاب و نصوص حدیثی و فقهی در حاشیه آن؛
3. تثبیت اختلاف کلمات میان این کتاب و کتاب اختلاف العلمای نویسنده؛
4. تبیین مواضع آیات در سوره‌های قرآن کریم؛
5. تخریج احادیث مسنده و غیر مسنده با مراعات موارد زیر:
   1. سعی در موافقت کامل تخریج با سند و متن؛
   2. اگر تخریج موافق با تمام سند یا متن نبوده در سند ذکر شده که مثلاً اخرجه فلان من طریق فلان یا در متن گفته شده نحوه او بغیر هذا اللفظ؛
   3. ترتیب در تخریج سند حدیث رعایت شده است؛
   4. اگر حدیثی نزد بخاری و مسلم یا یکی از آنان بوده تنها به تخریج آن دو یا یکی از آن کتاب دو اکتفا شده و اگر نزد کتاب دیگری غیرازاین دو کتاب بوده، سنن و مسانید برای آن ذکر شده است.
6. تخریج آثار مسنده؛
7. تخریج اقوال صحابه و پس از آنان از میان کتاب‌های آثار و خلاف؛
8. تخریج اقوال ائمه اربعه اهل سنت از میان کتاب‌هایشان که برای بیان مذاهبشان نگاشته شده است؛
9. شرح کلمات غریبه در متن؛
10. معرفی بلدان و قبایل و اماکن؛
11. ترجمه فقهایی که ابن منذر آرای خاص آنان را در مسائل خلافی ذکر کرده است در آخر صفحه زیر یک خط خاص در جایی که برای اولین مرتبه نامشان آورده شده است؛
12. ترجمه اعلامی که راویان فقها یا قاریان یا ناقدان حدیث هستند؛
13. وضع شماره‌های خاص برای کتاب‌ها مثلاً کتاب الطهاره به شماره 2، آداب المیاه 3، آداب الوضوء 4،...؛
14. وضع شماره‌های مسلسل برای مسائل اجماعی و اختلافی از اول کتاب الطهاره تا آخرین مسئله کتاب با قرار دادن حرف «م» در ابتدای هر شماره؛
15. وضع ارقام تسلسلی احادیث و آثار مسنده به ترتیب فوق با قرار دادن حرف «ح» قبل از هر شماره در هنگام ذکر حدیث و حرف «ث» قبل از شماره هنگام ذکر اثر، به جهت تمییز میان آن‌ها؛
16. شماره‌بندی ابوابی که در کتاب طهارت ذکر شده، سپس ارقام دیگری برای ابواب کتاب المیاه و...؛
17. اشاره به شماره صفحات نسخه خطی برای نشان دادن ابتدا و انتهای هر صفحه؛
18. وضع فهارس فنی که در سطرهای بالایی به آن‌ها اشاره شد.

برخی از کلمات رمزی کتاب از این قرار است: کلمات ثنا، نا، أنبا، و أنا به‌جای حدثنا و اخبرنا و انبأنا. «ح» قبل از عدد برای اشاره به حدیث. «ث» قبل از شماره برای اشاره به اثر. «م» قبل از شماره برای اشاره به مسئله اجماعی یا اختلافی. «الاصل» اشاره به نسخه کتابخانه ایاصوفیای ترکیه. «اختلاف» اشاره به نسخه کتاب اختلاف العلمای دارالکتب المصریه. «طلعت» اشاره به نسخه دارالکتب المصریه از «الاختلاف». «الف» اشاره به لوح اولی از ورقه نسخه خطی. «ب» اشاره به لوح دوم از نسخه خطی. و اسامی مختصر کتاب‌ها و مؤلفین به شکل ذیل: بق: بیهقی در السنن الکبری. ت: ترمذی در الجامع. جه: ابن ماجه در سننش. حم: احمد بن حنبل در مسندش. خ: بخاری در الصحیح. د: ابوداود در سننش. شب: ابن ابی شیبه در المصنف. ط: طبقات. طف: طبری در تفسیرش و....

منابع مقاله

مقدمه جلد اول کتاب.