إعراب القرآن (زجاج)

اعراب القرآن (زجاج)
پدیدآوران	زجاج، ابراهیم بن سری (نویسنده) ابیاری، ابراهیم (محقق)
ناشر	دار التفسير
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1374 ش یا 1416 ق
چاپ	3
موضوع	قرآن - اعراب قرآن - صرف و نحو
زبان	عربی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏82‎‏/‎‏8‎‏ ‎‏/‎‏ز‎‏3‎‏الف‎‏6
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، إعراب القرآن (ابهام زدایی) را ببینید.

إعراب القرآن المنسوب إلى الزجاج، تأليف ابواسحاق، ابراهیم بن سرى ملقب به زجاج (متوفى 311ق)، از نحویان و آگاهان به لغت عربى مى‌باشد كه با تحقيق ابراهیم الابيارى منتشر شده است. نویسنده در این کتاب مباحث نحوى در قرآن را بررسى كرده است.

ساختار

کتاب در سه جلد و نود باب تدوین شده است. در جلد اول کتاب، مقدمه مؤلف و نوزده باب و در جلد دوم تا باب 44 و باقى ابواب نيز در جلد سوم کتاب آمده است. در هریک از ابواب کتاب یکى از مباحث نحوى با توجه به آيات قرآن كريم مطرح شده است.

شيوه تفسيری او اين است که با انتخاب کلمات آيه موردنظر و اشتقاقات آن، به بحث و بررسی لغوی پرداخته و سپس اعراب آيه، و مباحث نحوی آن را مطرح کرده است. او هر آيه را با آيه ديگر تفسير کرده و آرای مفسران را نيز آورده است. او در تفسير آيه، شأن نزول آن، وقايع تاريخی و همچنين احاديث مطرح در ذيل آيه را بيان کرده است. اين کتاب به لحاظ لغوی و نحوی ارزشمند است و در زمان حيات زجاج و پس از وی نيز از آن استفاده شده است. زمخشری نه‌تنها در مباحث لغوی که در مباحث تفسيری نيز به آن اعتماد کرده است با اشاره به کتاب از آرای مطرح شده در آن بهره گرفته و عبدالقادر بن عمر بغدادی برای تأليف کتاب خود از آن استفاده کرده است.

گزارش محتوا

پاره‌اى از مباحث مطرح‌شده در این کتاب عبارت است از:

1. آياتى از قرآن كه در هریک از آنها جمله‌اى مقدر است؛ مثلاًدر آيه «فقلنا اضرب بعصاك الحجر فانفجرت» ، پيش از «انفجرت» جمله «ضرب» مقدر است.
2. آياتى از قرآن كه در هریک از آنها مضاف حذف شده است؛ مثلاًدر آيه «مالك يوم‌الدين» ، پيش از كلمه «الدين» كلمه «أحكام» حذف شده است.
3. آياتى از قرآن كه در هریک از آنها عطف با «واو» و «فاء» و «ثم» صورت گرفته، بى‌آنكه دومى بر اولى مترتب باشد؛ مثلاًدر آيه «إياك نعبدو إياك نستعين» ، با آنكه استعانت بر عبادت پيش از عبادت است، نه مترتب بر آن، ولى بر آن عطف شده است.
4. آياتى از قرآن كه در هریک از آنها حرف جر حذف شده است؛ مثلاًدر آيه «اهدنا الصرط المستقيم» ، قبل از «الصراط» حرف «إلى» حذف شده است.
5. آياتى از قرآن كه در هریک از آنها «لا» و «ما» زايد واقع شده است؛ مثلاًدر آيه «و لا الضالين» ، حرف «لا» زايد است.
6. آياتى از قرآن كه در هریک از آنها ظرف، مابعد خود را رفع داده است.
7. آياتى از قرآن كه در هریک از آنها چيزى بر ضمیر مرفوع عطف شده است.

و...

ابن نديم در ضمن برشمردن آثار زجاج، از این کتاب نامى نبرده است، اما به کتاب «معاني القرآن» وى اشاره مى‌كند. «معاني القرآن» از منابع زمخشرى در تأليف كشّاف بوده است.

فؤاد سزگین اشاره مى‌كند كه «إعراب القرآن» زجاج به «معاني القرآن و إعرابه» نيز شهرت دارد، اما زركلى به هنگام برشمردن آثار زجاج از هر دو کتاب نام مى‌برد و اشاره دارد كه «معاني القرآن» مخطوط است و «إعراب القرآن» به چاپ رسيده است. نسخ خطى متعددى از هر دو کتاب، به‌ویژه «معاني القرآن» در کتابخانه‌هاى معتبر جهان وجود دارد.

گفتنى است كه علامه احمد راتب طى دو مقاله كه در مجله «مجمع اللغة العربية» منتشر كرده است، کتاب را از آن زجاج ندانسته است، بلكه آن را «الجواهر» اثر على بن حسین باقولى، معروف به «جامع العلوم» (متوفى 543ق) دانسته است.

تا آنجا كه اطلاع داريم از کتاب إعراب القرآن المنسوب إلى الزجّاج جز یک نسخه وحيد (منحصربه‌فرد) كه در دارالكتب المصرية به شماره 528 (تفسير) نگاهدارى مى‌شود، چيزى به ما نرسيده است. این نسخه كه قديمى بوده توسط ابوالحسن سالم بن الحسن بن ابراهیم الخازمى در شهر شيراز به سال 610ق، کتابت شده است. برگه حاوى اسم کتاب و مؤلف و نيز آغاز مقدمه این نسخه، از میان رفته است؛ لذا برخى در آغاز نسخه يادشده، برگه‌اى به آن اضافه كرده‌اند كه در آن به خطى متفاوت با خط ناسخ نوشته شده: «إعراب القرآن للزجاج».

بر اساس همین نسخه، استاد ابراهیم ابيارى کتاب را تصحيح و به طبع رسانده است. در این چاپ، استاد ابيارى، گویى در آغاز در مورد اسم کتاب و انتساب آن به زجاج كه از ورق عنوان ملحق به اصل، برداشت كرده، مطمئن بوده است و سپس در این مورد ترديد كرده و در درآمد کتاب به آن اشاره‌اى نموده و عنوان کتاب را «إعراب القرآن المنسوب إلى الزجاج» نامیده است.

در اينكه اسم این کتاب مطبوع؛ يعنى «إعراب القرآن المنسوب إلى الزجاج» همان الجواهر است، شكى نيست؛ بدين‌روى كه مشاهده مى‌شود مؤلف در الكشف به کتابى با این نام «الجواهر» زياد ارجاع مى‌دهد و از كلام او چنين برداشت مى‌شود كه کتاب «الجواهر» داراى باب‌هایى بوده و همه مسائلى كه به آن ارجاع مى‌دهد، شامل این کتاب نيز مى‌شود.

وضعيت کتاب

در پاورقى کتاب، آدرس آيات و روايات، منابع اشعار و توضيح برخى الفاظ و عبارات ذكر شده است. فهرست مطالب هریک از جلدهاى کتاب در انتهاى آن آمده است. پس از فهرست جلد سوم، بخش ملحقات کتاب قرار دارد كه در دو بخش تدوین شده است:

1. فهارس کتاب مشتمل بر: آيات قرآن، اعلام، كتب، شعراء، قوافى و مصراع‌ها.
2. تحقيقى مشتمل بر: «مقدمه‌اى بر تاريخ قرآن و علوم پيرامون آن»، «علم اعراب قرآن و جايگاه آن»، «تحقيقى پيرامون کتاب و مؤلف آن» و «شيوه تحقيق».

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. فرشچيان، رضا، تدوین اعراب القرآن تا پایان سده هفتم هجرى، مجله پژوهش‌هاى اسلامى، تابستان 1389، شماره 6.
3. علينقيان، حسین، اعراب القرآن، مجله آينه پژوهش، مهر و آبان 1382، شماره 82.
4. نهاوندی، زهرا، دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1395ش.