الإشارة في معرفة الأصول و الوجازة في معنى الدليل
| الإشارة في معرفة الأصول و الوجازة في معنى الدليل | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | باجی، سلیمان بن خلف (نویسنده) فرکوس، محمد علي (محقق و محشي) |
| ناشر | المکتبة المکية دار البشائر الإسلامية |
| مکان نشر | عربستان - مکه مکرمه لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1416ق. = 1996م. |
| چاپ | چاپ يکم |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | ب2الف 301 / 155/6 BP |
الإشارة في معرفة الأصول و الوجازة في معنى الدليل، اثر ابوالولید سلیمان بن خلف باجی اندلسی (متوفی 474ق)، کتابی است در علم اصول فقه که با تحقیق محمدعلی فرکوس به چاپ رسیده است.
نسبت کتاب به مؤلف
در نسبت اثر حاضر به ابوولید باجی، شکی وجود نداشته و دلیل آن، اجماع علمای تراجم و اتفاق شرح‌حال‌نویسانی است که به شرح زندگی وی پرداخته‌اند؛ افرادی همچون: امام ابومحمد عبدالحق بن عطیه محاربی اندلسی (متوفی 541ق)، قاضی ابوالفضل عیاض بن موسی بن عیاض یحصبی سبتی (متوفی 544ق)، امام ابوبکر محمد بن خیر بن عمر بن خلیفه اموی اشبیلی (متوفی 575ق) و...[۱].
ساختار
کتاب با مقدمه محقق آغاز گردیده و مطالب به دو قسمت اصلی (قسم دراسی و قسم تحقیقی)، تقسیم شده است.
گزارش محتوا
در مقدمه، به ترسیم ساختار کتاب و تببین چگونگی ارائه مطالب، پرداخته شده است[۲].
قسم نخست، دارای دو فصل می‌باشد. فصل اول، به شرح حال مؤلف اختصاص یافته و در سه مبحث، به معرفی نام، نسب و مولد[۳]، خانواده و اولاد[۴]، رشد و وفات وی، پرداخته شده است[۵]. در فصل دوم، در سه مبحث، به زندگانی علمی وی، نظری افکنده شده است. در مبحث اول، مساعی علمی، شامل مراحل داخلی و خارجی تعلیم[۶] و شیوخ، معاصران و شاگردان وی[۷] و در مبحث دوم، جنبه‌های شخصیتی او از جمله شخصیت ادبی و تسلط وی بر نثر و شعر[۸]، منزلت او نزد علمای معاصر خود[۹] و مناظرات علمی او مورد بحث و بررسی قرار گرفته[۱۰] و در مبحث سوم، به معرفی آثار وی در علوم مختلف، نظیر فقه، علم حدیث، رجال و تراجم پرداخته شده[۱۱] و در پایان، به بیان خصوصیات و ویژگی‌های اثر حاضر، همت نهاده شده است[۱۲].
در قسم دوم، که متن اصلی کتاب می‌باشد، مؤلف مطالب را پس از نام خدا و صلوات بر پیامبر(ص)، با بیان اقسام ادله شرعی آغاز و آنها را به سه قسم اصل، معقول اصل و استصحاب حال، تقسیم نموده است؛ وی کتاب، سنت و اجماع امت را تحت اصل قرار داده، معقول اصل را شامل لحن خطاب، فحوای خطاب، حصر و معنی خطاب دانسته و استصحاب حال را به دو قسم استصحاب حال عقل و استصحاب حال اجماع، تقسیم کرده است[۱۳].
سپس در فصل اول، به نوع اول از اصل پرداخته و آن را به دو قسم: «حقیقت» و «مجاز» تقسیم نموده و پس از معرفی و ذکر اقسام آنها، به اختلاف موجود میان علما در مسئله وقوع مجاز در قرآن کریم و ترجیح مذهب مشهور مبنی بر وقوع مجاز در قرآن، حدیث و لغت، به‌صورت مطلق پرداخته و در فصل دوم، به تبیین حقیقت و تقسیم آن به مفصل و مجمل و تقسیم مفصل به دو قسم غیر محتمل و محتمل، پرداخته است[۱۴].
در فصل سوم، توضیح داده شده که غیر محتمل، همان نص است و سپس تعریف شده و آیه‌ای از قرآن به‌عنوان مثال برای آن آورده شده است. همچنین بیان شده که مقصود از محتمل، ظاهر و عموم می‌باشد و ظاهر، شامل اوامر و نواهی است. پس از این مطالب، به مباحث مربوط به عموم و اطلاق پرداخته شده است[۱۵].
در نوع دوم از اصل، به سنت پیامبر(ص) پرداخته شده و سنت به اقوال، افعال و اقرار، تقسیم گردیده و مباحثی همچون خبر متواتر و واحد، مسند و مرسل، کتاب و سنت، نسخ و... مطرح شده است[۱۶].
مؤلف در پایان، به بیان صفات مجتهد و احکام تراجیح بین اخبار و علل پرداخته و تبیین نموده است که در صورت تعارض بین دو خبری که امکان جمع نداشته و معلوم نباشد کدام‌یک متأخر از دیگری است، ترجیح در دو موضع اتفاق می‌افتد: «اسناد» و «متن». ترجیح در اسناد و متن، در یازده وجه توضیح داده شده و سپس، به ترجیح در معانی و علل، پرداخته شده است[۱۷].
ویژگی‌های کتاب
علاوه بر اشتمال کتاب بر معلومات و قواعد اصولی نافع و مفید، آنچه باعث ارزش علمی آن گردیده است، استفاده مصنف از اقوال علمای علم اصول و ائمه مذهب مالکی می‌باشد؛ علمایی که در رشته خویش صاحب اتقان بوده‌اند، ولی اجتهادات و آرای اصولی آنها چاپ و منتشر نشده است؛ از قبیل:
- ابواسحاق اسماعیل بن اسحاق بن اسماعیل بن حماد جهضمی ازدی بصری (متوفی 282ق)؛
- ابوالفرج عمرو بن محمد بن عمرو لیثی بغدادی (متوفی 331ق)؛
- ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح ابهری (متوفی 375ق)؛
- ابوتمام علی بن محمد بن احمد بصری؛
- ابوالحسن علی بن عمر بن احمد، معروف به ابن قصار ابهری شیرازی بغدادی (متوفی 398ق)؛
- ابوبکر محمد بن طیب بن جعفر بصری، معروف به قاضی باقلانی (متوفی 403ق)؛
- ابومحمد عبدالوهاب بن علی بن نصر بن احمد تغلبی بغدادی (متوفی 422ق)؛
- ابوعبدالله محمد بن احمد بن عبدالله بن خویز منداد بصری (متوفی در اواخر قرن چهارم هجری)؛
- ابوالحسن عبیدالله بن منتاب بن فضل بغدادی[۱۸].
وضعیت کتاب
فهارس کتاب (آیات؛ احادیث نبوی(ص)؛ آثار؛ کتب - شامل کتب علوم قرآن و تفسیر؛ عقاید و فرق و ادیان؛ حدیث و علوم مربوط به آن؛ اصول فقه؛ فقه؛ لغت و علوم آن؛ قبایل و انساب؛ تاریخ و تراجم؛ اقطار و شهرها و کتب متنوع دیگر - و موضوعات)، در انتهای کتاب آمده است.
در پاورقی‌ها که توسط محقق نوشته شده، علاوه بر ذکر منابع[۱۹] و اشاره به اختلاف نسخ[۲۰] به توضیح برخی از کلمات و عبارات متن[۲۱] و نیز ارائه شرح حال مختصری از اعلام مذکور در متن، پرداخته شده است[۲۲].
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص136-137
- ↑ مقدمه، ص5-16
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص28
- ↑ ر.ک: همان، ص35
- ↑ ر.ک: همان، ص41
- ↑ ر.ک: همان، ص50
- ↑ ر.ک: همان، ص60
- ↑ ر.ک: همان، ص91
- ↑ ر.ک: همان، ص100
- ↑ ر.ک: همان، ص105
- ↑ ر.ک: همان، ص122
- ↑ ر.ک: همان، ص136
- ↑ ر.ک: همان، ص143
- ↑ ر.ک: همان، ص143-144
- ↑ ر.ک: همان، ص144
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص8
- ↑ ر.ک: پاورقی، ص156
- ↑ ر.ک: همان، ص161
- ↑ همان، ص168
- ↑ ر.ک: همان، ص58
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.