بحر المحبة في أسرار المودة في تفسير سورة يوسف

بحر المحبة فی أسرار المودة فی تفسیر سورة یوسف
پدیدآوران	غزالی، احمد بن محمد (نویسنده)
ناشر	[بی نا]
مکان نشر	[بی جا] - [بی جا]
سال نشر	[--13]
چاپ	چاپ یکم
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/غ4ب3 / 102/35 BP

بحر المحبة في أسرار المودة في تفسير سورة يوسف، تألیف شیخ احمد غزالى، از جمله تفاسیر عرفانی به زبان عربی است که در آن، سوره یوسف در قالبی داستانی و با استفاده از اشارات و حکایات عرفانی، به روشی ساده و دل‌نشین تفسیر شده است.

این اثر گاه به مجدالدین ابوالفتوح احمد بن محمد غزالی طوسی (متوفای 520ق)، اندیشمند و صوفی برجسته و گاه به برادر بزرگ او، ابوحامد محمد غزالی (متوفای 505ق)، فقیه، متکلم، فیلسوف، عارف و مجتهد پرآوازه‌ی قرن ششم هجری نسبت داده شده است. در نوشته‌های فهرست‌نویسان و پژوهشگرانی که به احوال و آثار دو برادر غزالی پرداخته‌اند، نیز اختلاف نظر درباره‌ی مؤلف این اثر ملاحظه می‌شود. با وجود این، به نظر می‌رسد انتساب بحر المحبة به هریک از دو برادر، نادرست و محتملا در نتیجه‌ی رسم دیرینه‌ی انتساب آثار به بزرگان اندیشه و عرفان باشد.

چنان‌که از مقدمه‌ی برخی نسخه‌های موجود برمی‌آید، وجه تسمیه‌ی این اثر، برخورداری آن از رموز و اسرار مودت و محبت است.

نویسنده از طریق تفسیر این سوره، ماجرای زندگی این پیامبر الهی را از ایام کودکی تا پایان زندگی روایت می‌کند. او پس از مقدمه‌ای کوتاه، به‌ترتیب آیات این سوره را از ابتدا ذکر می‌کند و حتی گاه با عبور از ترجمه‌ای هرچند کوتاه، پس از شرحی مختصر درباره‌ی هریک، با بیان لطایف و اشارات عرفانی و اخلاقی و حتی شرعی، مضمون‌هایی صوفیانه و دلکش می‌آفریند. او همچنین به‌تناسب هریک از آیات، کلام خود را با احادیث پیامبر اسلام و اقوال علما و متصوفه و حکایاتی عرفانی و تاریخی از اهل تصوف و اولیای الهی همراه می‌کند. گاه بدان بسنده نمی‌کند و در میانه، جای‌به‌جای به‌تناسب موضوع، دریافت‌های مؤلف، اقوال و منقولات، احوالات و حکایات و نیز اشعار فراوانی را تحت عناوینی نظیر «النکته»، «القصه»، «الحکایه»، «الاشاره» و «شعر» در مقام شهادت و زینت کلام به‌کار می‌گیرد.

این اثر، همچون دیگر متون و تفاسیر متقدم، کاملا ساده و متناسب با اقبال عوام به نگارش درآمده است. جمله‌های کوتاه و رسا و نثر روان و بی‌پیرایه‌ی کتاب از مهم‌ترین ویژگی‌های آن بشمار می‌آید. واژه‌های نادر و تعبیرات و ترکیبات غریب و نامستعمل در بحر المحبه جز به‌ندرت ملاحظه نمی‌شود. استفاده‌ی محدود نویسنده از آرایه‌های معنوی نظیر تشبیه، استعاره، کنایه، تلویح و ضرب‌المثل چنان است که ضمن افزودن بر زیبایی‌های متن، آن را دشوار و ناخوشایند نساخته است. هرچند گاه نویسنده از برخی آرایه‌های لفظی و عبارات مسجع و آهنگین، آن‌هم در هنگام بیان نکات و اشارات عرفانی و اقوال دیگر عرفا بهره برده، اما نحوه و میزان این کاربرد هنری چیزی نیست که به تکلف و اغلاق کلام انجامیده باشد، بلکه به شیرینی و دل‌نشینی متن افزوده است.

منابع مقاله

1. معین، محمد، نسخه خطی تفسیر سوره یوسف، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله یغما مهر 1327- شماره 7 (‎4 صفحه - از 319 تا 322).
2. شمشیرگرها، محبوبه، بحر المحبة فی أسرار المودة، تفسیری ادبی - عرفانی از سوره یوسف(ع) و ناگفته‌‌هایی درباره آن، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله ادبیات عرفانی تابستان 1400- شماره 25 رتبه علمی - پژوهشی (وزارت علوم)/ISC (‎30 صفحه - از 9 تا 38 ).