النحو التطبيقي وفقا لمقررات النحو العربي في المعاهد و الجامعات العربية
| نام کتاب | النحو التطبیقي وفقا لمقررات النحو العربي في المعاهد و الجامعات العربیة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | الدراسات الأولیة و العلیا |
| پدیدآورندگان | نهر، هادی (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | PJ 6151 /ن9ن3 1387ب |
| موضوع | زبان عربی - نحو
زبان عربی - نحو - مسایل، تمرینها و غیره |
| ناشر | عالم الکتب الحديث |
| مکان نشر | اربد - اردن |
| سال نشر | 1429 هـ.ق یا 2008 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE15205AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«النحو التطبيقي»، اثر دكتر هادى نهر، تطبيق قواعد نحوى زبان عربى، با آيات، روايات و اشعار معروف عرب مى‌باشد كه به زبان عربى و در سال 1429ق، نوشته شده است.
ساختار
كتاب با مقدمه مؤلف در توضيح عملكرد خويش در عرضه مباحث، آغاز و مطالب در قالب چهار مساق و هر مساق در چندين مبحث، ارائه شده است.
نويسنده در ابتدا، به بيان مطالب نحوى پرداخته و پس از طرح سؤالاتى كه مرتبط با متن مى‌باشند، به تطبيق مطالب گفته‌شده، با آيات، روايات و اشعار معروف عرب پرداخته است.
نويسنده در تأليف اين اثر، از شروح و امثله بسيارى كمك گرفته و در تطبيق مثال‌ها، از آيات قرآن كريم، استفاده شايانى برده است.
نويسنده سعى زيادى داشته تا كتاب، اثرى ارزشمند و مستوفى تمامى شروط علمى باشد و لذا مطالب سودمندى را در توضيح مباحث، با استفاده از كتب علما و بزرگانى همچون سيبويه، مبرد، ابن سراج، وراق، ابن يعيش، زمخشرى، ابن مالك، ابى‌حيان اندلسى، ابن هشام، الأشمونى و جلال‌الدين سيوطى، ارائه داده است.
گزارش محتوا
مساق اول، در سه مبحث زير، به بيان مقدمات علم نحو، اختصاص يافته است:
در مبحث اول، ابتدا كلمه و اقسام آن توضيح داده شده و سپس علامات هريك از آن‌ها، بررسى شده است. اقسام كلمه، عبارتند از:
1. اسم: لفظى است كه بر معناى مستقلى دلالت دارد، بدون دلالت بر زمان خاص. نويسنده، معتقد است در تعريف اسم، مى‌توان از اين عبارت نيز استفاده كرد: كلمه‌اى كه مى‌توان آن را «ما يخبر عنها» و «ما يخبر به» ناميد؛ تعريفى كه به قابليت اسناد اسم، اشاره دارد. علاماتى كه وى براى اسم برشمرده است، عبارتند از: قبول جر، تنوين، نداء، ال تعريف، مضاف و مضاف‌اليه واقع شدن، مخبربه و مخبرعنه قرار گرفتن، قبول نعت، تثنيه، جمع، تكسير، تصغير، نسبت و ترخيم.
2. فعل: لفظى كه دلالت بر معنايى مستقل و زمانى معين مى‌كند و مى‌توان به‌وسيله آن خبر داد، ولى نمى‌شود از آن خبر داد. نويسنده، مشهورترين علامات فعل را، موارد زير مى‌داند: قبول «تاء» مضمومه، مفتوحه يا مكسوره فاعل مانند «ايقنتُ»، «ايقنتَ» و «ايقنتِ»، «تاء» تأنيث ساكن، قد، سين و سوف، نواصب و جوازم، نون تأكيد و تغيير صيغه به‌واسطه اختلاف زمان.
3. حرف: لفظى است كه داراى معنايى غير مستقل مى‌باشد و لذا اخبار از آن و به‌وسيله آن، امكان ندارد. نويسنده اقسام حروف را، بر اساس وظايف، اعراب و اختصاص به اسماء يا افعال، بر سه قسم: حروف معجم، مبانى و معانى تقسيم كرده است.
وى در ادامه، به توضيح مفصل هريك از اين علامات پرداخته است كه از جمله آن‌ها، توضيح و تشريح «تنوين» و اقسام متعدد آن (تمكن، تنكير، مقابله، عوض (عوض از جمله، عوض از اسم و عوض از حرف) و ترنم است.
در مبحث دوم كه مربوط به تعريف معرب و مبنى است، پس از تعريف اعراب و بناء و ذكر علامات آن‌ها، انواع اعراب، با مثال، توضيح داده شده است. اين انواع، عبارتند از اعراب به‌واسطه:
1. حركات (ضمه و فتحه كه بين اسماء و افعال مشترك بوده و كسره كه مختص به اسماء منصرف و سكون كه ويژه فعل مضارع مى‌باشد).
2. حروف (در اسماء سته، مثنى و جمع و افعال خمسه).
3. حذف (مختص به مضارعى كه حرف آخر آن، حرف عله است).
4. نيابت (در اسم غير منصرف و جمع مؤنث سالم).
5. اعراب تقديرى (كه مشترك بين اسماء و افعال مى‌باشد).
6. اعراب محلى (مختص به اسم مبنى).
مبحث سوم، به نكره و معرفه، اختصاص يافته است. نويسنده، نكره را اصل در اسم دانسته و پس از تعريف و بيان علامات آن، به توضيح معارف كه عبارتند از: ضماير، اعلام، اسم اشاره، موصولات، معرف به «ال» تعريف، اسمى كه به يكى از اين معارف اضافه شده باشد و اسم جنس منادى پرداخته است.
در مساق دوم، مرفوعات، در پنج مبحث زير، توضيح داده شده است:
نويسنده در مبحث اول كه اختصاص به مبتدا و خبر دارد، پس از تعريف مبتدا و صور آن، به توضيح قضاياى تركيبيه در جمله اسميه، ابتدا به نكره، مواضع وجوب و جواز تقديم مبتدا يا خبر، حذف در جمله اسميه، حذف وجوبى هريك از مبتدا و خبر، دخول «فاء» بر خبر و تعدد خبر، پرداخته است.
در مبحث سوم، چهارم و پنجم، نواسخ جمله اسميه، توضيح داده شده است. اين نواسخ عبارتند از: افعال ناقصه، حروف شبيه ليس، افعال مقاربه، رجاء و شروع و حروف مشبهة بالفعل.
مساق سوم، سه مبحث زير را در خود جاى داده است:
در مبحث اول كه به توضيح و معرفى «لاى نفى جنس» اختصاص دارد، پس از بيان ماهيت و فرق آن با «لاى شبيه به ليس»، شروط عمل آن بررسى شده است. اين شروط عبارتند از اينكه:
1. اسم و خبر آن نكره باشند.
2. لا نافيه باشد (نه براى عطف يا زائده).
3. بين آن و اسمش چيزى فاصله نشود.
4. خبر آن بر اسمش مقدم نشود.
5. بين عامل و معمول واقع نگردد.
6. اسم آن دلالت بر استغراق داشته باشد.
در مبحث دوم و سوم، جمله فعليه بررسى گرديده است. از جمله مباحث اين بخش، عبارتند از: تعريف فاعل و علامات آن، عامل و صور فاعل، فاعل جمله، رتبه فاعل، حذف عامل فاعل، احكام تأنيث فعل براى فاعل، تعريف و علامات نائب فاعل، صور فاعل، عامل و رتبه نائب فاعل، انگيزه‌هايى كه فعل مجهول مى‌گردد، اقدامات صرفى در هنگام مجهول كردن فعل و آنچه كه صلاحيت نائب فاعل واقع شدن را دارد.
در مساق چهارم كه سه مبحث زير را در خود جاى داده، منصوبات توضيح داده شده است:
در مبحث اول، بحث از تعدى و لزوم فعل بوده و از جمله مباحث آن، مى‌توان به مفهوم تعدى و لزوم، علامت متعدى بودن فعل، اقسام متعدى و لزوم، احكام حذف حرف جر بعد از فعل لازم، حذف مفعول، راه‌هاى متعدى كردن فعل لازم، افعال قلوب و اقسام، معانى و نوع عمل آن‌ها، اقسام افعال قلوب از لحاظ تصرف و جمود و تعليق و الغاء، اشاره كرد.
مبحث دوم و سوم نيز به اشتغال، تنازع و بقيه مفاعيل، اختصاص يافته است و از جمله اهم مباحث آن‌ها، عبارت است از: مفهوم و اركان اشتغال و شرط هريك از اين اركان، احكام اعرابى مشغول‌عنه، تنازع در عمل و مفهوم، صور و حكم هريك از صور، عامل و رتبه مفعول مطلق، حذف عامل مفعول مطلق، معفول‌لاجله و شروط آن، مفعول‌فيه و علامات آن، اقسام ظروف، مفعول‌معه و وظايف آن، فرق بين واو معيت و واو عاطفه و...
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتداى كتاب آمده است.
پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع، به توضيح برخى از كلمات متن اختصاص يافته است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.