فروق اللغات في التمييز بين مفاد الكلمات

فروق اللغات في التمييز بين مفاد الكلمات
پدیدآوران	جزائری، سید نورالدین محمد بن نعمت‌الله (نویسنده) دایه، محمد رضوان (مصحح)
ناشر	المستشاريه الثقافية للجمهورية الاسلامية الايرانية
مکان نشر	سوريه - دمشق
سال نشر	1407ق.
چاپ	چاپ يکم
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ج4ف4 / 6190 PJ

فروق اللغات في التمييز بين مفاد الكلمات، اثر نورالدین محمد بن نعمت‌الله جزائری، کتابی است در موضوع شناخت تفاوت‌های ظریف در معنای کلمات که با تصحیح محمد رضوان دایه به چاپ رسیده است.

نام‌های دیگر کتاب

این کتاب، مشهورترین اثر نورالدین جزایری است که به‌اختصار به «فروق» نیز مشهور است‌.

انتساب کتاب

خوانساری به‌اشتباه این کتاب را از تألیفات پدر نورالدین دانسته است‌.

تاریخ نگارش

نگارش کتاب، در روز بیستم جمادی‌الثانی سال 1142ق، به پایان رسیده است.

انگیزه نگارش

‌ انگیزه نگارش کتاب، فقدان کتاب‌هایی مدون در موضوع و زمینه‌ای که کتاب بدان پرداخته، معرفی شده است.

اهمیت کتاب

این کتاب، مطالب بسیار جالبی، به‌ویژه برای آنان که به ادب عربی علاقه‌مندند، را در خود جای داده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از مصحح و مؤلف آغاز شده است. روش تدوین واژگان و لغات، به‌صورت الفبایی‌، با رعایت حرف اول واژه‌ها نه ریشه آنهاست.

جزایری در این اثر از شیوه ابراهیم بن علی کفعمی (متوفی 905ق) در کتاب «لمع البرق في معرفة الفرق‌»، پیروی کرده است‌.

منابع کتاب

برخی از مهم‌ترین منابعی که نویسنده در تدوین مطالب خویش، از آنها بهره برده است، عبارتند از:

1. کتب تفسیر، مانند: «مجمع البيان» طبرسی و تفسیر بیضاوی؛
2. کتب لغت، مانند: «القاموس المحيط» فیروزآبادی و «المصباح المنير في غريب الشرح الكبير» احمد بن محمد بن علی فیومی؛
3. کتب اصولی و فقهی، مانند: «القواعد الأصولية و العربية لتفريع فوائد الأحكام الشرعیة» شهید ثانی.

گزارش محتوا

در مقدمه مصحح، ابتدا به شرح حال مؤلف پرداخته شده و سپس برخی از ویژگی‌های کتاب، بیان شده است.

نویسنده در مقدمه کتاب، با بیان وجود تفاوت میان واژه‌های مترادف در زبان عربی‌، نظر قائلان به ترادف را نقد کرده است‌. سخنان و دلایل جزایری در این زمینه‌، یادآور سخنان لغوی مشهور، ابوهلال عسکری‌، در مقدمه کتاب «الفروق اللغوية» است‌.

جزایری همچنین در مقدمه، سبب تألیف آن را فقدان کتاب‌هایی مدون در این زمینه معرفی کرده است‌. این سخن‌، با توجه به کتاب‌های معتبری که در این زمینه نوشته شده است، از جمله «الألفاظ ‌المترادفة» ابوالحسن علی ‌بن عیسی رمانی و «ما اختلفت ألفاظه و اتفقت معانيه» اصمعی و کتاب «الفرق» ثابت بن ابی‌ثابت‌، چندان توجیه‌پذیر نیست‌.

روش جزایری در نگارش کتاب، که خود از آن به قانون تعبیر کرده، به‌وضوح متأثر از روش‌های معمول در فقه است‌؛ بدین‌ترتیب که پس از ذکر تفاوت‌های میان واژه‌ها، به کتاب‌، سنت یا کاربردهای زبانی استناد کرده؛ چنان‌که به آرا و اصطلاحات فقیهان نیز توجه کامل داشته است‌. خصلت و گرایش حدیثی وی در سراسر کتاب آشکار است.

در این اثر، برای بیان فروق لغوی‌، به کتب ادعیه مأثور، از جمله صحیفه سجادیه‌، نیز استناد شده است.

جزایری در این کتاب‌، علاوه بر کتاب‌ها و مجموعه‌های حدیثی‌، از کتاب‌های تفسیر و آثار مفسرانی چون زمخشری‌، بیضاوی و به‌ویژه طبرسی‌، بهره فراوان برده است‌. همچنین به پاره‌ای کتاب‌های لغت و ادب‌، مانند «درة الغواص» حریری، «قاموس اللغة» ‌فیروزآبادی و «أدب الكاتب» ابن قتیبه، استناد کرده است‌.

در اینجا چند نمونه از‌ بحث‌های‌ لغوی‌ کتاب را نقل می‌کنیم:

1. الاختصار و الاقتصار: قيل: الاختصار: ما كان قليل اللفظ، كثير المعنی و الاقتصار: ما ك‌کان‌ قليل اللفظ و المعنی...».
2. الجسر و القنطرة: القنطرة ما يبنی علی الماء، للعبور عليه و الجسر‌ أعمّ‌ منه‌؛ لأنه يكون بناء و غير بناء».
3. الجدال و المراء: قيل: هما بمعنی، غير أن المراء مذموم؛ لأنه‌ مخاصمة في الحق‌ بعد ظهوره و ليس كذلك الجدال».
4. الغم و الهم: قيل: الغم: ما‌ لا يقدر الإنسان علی‌ إزالته‌ كموت المحبوب و الهم: ما يقدر علی إزالته، كالإفلاس مثلا».

این 4 مورد (8 واژه) نمونه‌هایی از بحث‌های این کتاب بود.

این کتاب بخش دومی دارد که در آن به‌صورت موضوعی (نه الفبایی‌) به بعضی از «فروق لغوی» اشاره شده است و از این حیث با شیوه نگارش «فقه اللغة» عبدالملک ثعالبی شباهت دارد. نورالدین در همین بخش، به بررسی لغات اضداد و نیز لغاتی که معنای آنها به‌تبع تغییر حرکاتشان تغییر می‌یابد، پرداخته است.

«فروق اللغات» پیوستی نیز دارد که در آن مطالب گوناگونی در ادبیات و لغت مطرح شده است‌، مانند چند خطبه و لغز و قطعه‌ای ادبی که به شیوه مقامات نگاشته شده است. این مطالب، موضوعات مختلفی دارند، از جمله برانگیختن مردم برای جهاد با افغان‌ها هم‌زمان با ورود طهماسب دوم صفوی به اصفهان و شکست اشرف افغان از سپاه طهماسب‌قلی (نادرشاه‌) در جمادی‌الاولی 1142ق.

هانری لامنس‌، شرق‌شناس بلژیکی (متوفی 1316ش‌/1937م)، در 1306ش/1889م، کتابی با عنوان «فرائد اللغة في الفروق» منتشر کرده که در نگارش آن از کتاب حاضر، بهره برده است. ظاهراً لامنس بخش اعظم کتاب جزایری را در کتاب خود عیناً درج کرده و در موارد بسیاری نیز به کتاب جزایری اشاره کرده است. علاوه بر این‌، اوگوست هافنر با همکاری لویس شیخو، در 1332/1914 مجموعه رساله‌هایی را در لغت عربی با عنوان «البلغة في شذور اللغة» منتشر کرده‌اند که «رسالة في المؤنّثات السماعية» ‌نورالدین جزایری از جمله آنهاست. این رساله‌، چنان‌که گردآوردندگان کتاب اشاره کرده‌اند، بخشی از کتاب «فروق اللغات» است‌.

وضعیت کتاب

فروق اللغات، نخستین ‌بار در 1274 به‌گونه‌ای ناقص‌، همراه با کتاب‌های «السامي في الأسامي» میدانی‌، «سر الأدب في مجاري لغة (كلام‌) العرب» ثعالبی و شرح قصیده کعب بن زهیر به چاپ رسید. سپس در 1380، با تحقیق و مقابله اسدالله اسماعیلیان و بر اساس دو نسخه خطی و نیز نسخه چاپ‌شده‌، در تهران چاپ شد. سرانجام‌، این کتاب به کوشش محمد رضوان‌ الدایه‌ (نسخه حاضر)، از سوی رایزن فرهنگی ایران در دمشق‌، منتشر گردید. چاپی هم از این کتاب به‌همراه کتاب ابوهلال عسکری‌، تحت عنوان «معجم الفروق اللغوّية» در ایران (قم 1412) صورت گرفته است‌. گفتنی است که ظاهراً در نسخه خطی‌، در پایان امثال منظوم، افتادگی وجود دارد که مصحح به آن اشاره نکرده‌، اما، در چاپ نجف، ابیات منظومه تا پایان ذکر شده و پس از آن‌، فصل قطعات منثور آمده است‌. ضمناً، چاپ‌های این کتاب در تهران و نجف و دمشق‌، در ترتیب مطالب، اختلافات فراوانی دارند.

فهارس کتاب در انتهای آن جای گرفته است که به‌ترتیب عبارتند از فهرست: آیات؛ احادیث؛ شعر؛ صحیفه سجادیه؛ امثال؛ فروق لغویه؛ لغات؛ اعلام و فهرست کتاب‌های مذکور در متن.

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از کلمات و عبارات متن، شرح حال مختصری از برخی اعلام مذکور در متن، ارائه گردیده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. کرمی، محمدتقی، «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، 1385.
3. جهان‌بخش، جویا، «هنجار تصحیح متن منطق الطیر، قسمت دوم (پیوست‌ها)»، پایگاه مجلات تخصصی نور، آینه میراث، شماره 9، تابستان 1379، به آدرس اینترنتی:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/89780