بکری، مصطفی بن کمال‌الدین
| نام | بکری، مصطفی بن کمال‌الدین |
|---|---|
| نامهای دیگر | قطب‌الدين ابي‌المواهب مصطفي بن کمال‌الدين بن علي بن کمال الدين بن عبدالقادر محيي الدين الصديقي ابوالمعارف البکري الدمشقي الصوفي الحنفي الشهير بالقطب البکري |
| نام پدر | |
| متولد | 1099ق |
| محل تولد | |
| رحلت | 1162ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | |
| کد مؤلف | AUTHORCODE13113AUTHORCODE |
مصطفی بن كمال‌الدین بن علی صدیقی حنفی بَكْری (۱۰۹۹- ۱۱۶۲ق / ۱۶۸۸- ۱۷۴۹م) ملقب به محیی‌الدین و قطب‌الدین، ادیب و عارف نامدار طریقت خلوتیه.
تولد
وی در ذی‌قعده 1099ق/سپتامبر1688م در دمشق به دنیا آمد. در ۶ ماهگی پدرش را از دست داد و ازآن‌پس یكی از بستگان پدرش سرپرستی او را بر عهده گرفت.
تحصیلات
بكری تا ۲۳ سالگی، در زادگاهش به كسب علوم دینی و معارف صوفیه پرداخت و از محضر بسیاری از عالمان بهره برد؛ چنان‌که شرح صحیح بخاری ابن حجر را نزد شیخ ابوالمواهب حنبلی فرا گرفت، و ظاهراً در همین دوره نزد شیخ عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی، برخی از آثار محیی‌الدین ابن عربی، از جمله: التدبیرات الالهیه، فصوص الحكم، عنقاء مغرب و بخش‌هایی از الفتوحات المكیه را خواند، و همچنین مباحثی از فقه را نیز نزد او آموخت.
ازدواج، فرزندان
بكری در رمضان سال ۱۱۲۹ به همراه عمویش رهسپار خانۀ خدا شد و پس از بازگشت از حج در ذی‌قعدۀ همان سال در بیت‌المقدس دخترعمویش را به همسری برگزید.
از مصطفى بكری پسری به نام ابوالفتوح محمد كمال‌الدین باز ماند كه خود از مشایخ طریقۀ خلوتیه شد، و شرح احوال و سجایای پدرش را در كتابی با عنوان التلخیصات البكریة فی ترجمة خلاصة البكریه به رشته تحریر درآورد.
وفات
بکری در ۱۱۶۰ق به قاهره رفت و دو سال بعد و در ربیع‌اﻵخر ۱۱۶۲ / مارس ۱۷۴۹م درگذشت و در قبرستان «مجاورین» به خاك سپرده شد.
گرایش به طریقه خلوتیه
بكری در ۱۱۱۹ق / ۱۷۰۷م به طریقۀ خلوتیه گرایش یافت و نزد شیخ عبداللطیف بن حسام‌الدین حلبی، از مشایخ این طریقه تلقین اسماء و ذكر یافت و در حجره‌ای در ایوان «مدرسۀ بادرائیه» خلوت گزید و پس از گذشت یك سال، از شیخ عبداللطیف اجازۀ ارشاد و تبلیغ گرفت. پس‌ازآن به اشارۀ شیخ عبداللطیف، شاگردان او به بكری دست بیعت دادند و او را به‌عنوان شیخ خود برگزیدند.
سفرها و اساتید
از ۱۱۲۲ق بكری به سیر و سیاحت در سرزمین‌های اسلامی ازجمله عثمانی، فلسطین، عراق، عربستان و مصر پرداخت و از شهرهای بزرگ این نواحی دیدن كرد و نیز برای گزاردن مناسك حج، چندین بار به مدینة النبی(ص) و مكۀ مكرمه رفت. در این مدت هرچند بارها به زادگاه خود بازگشت، اما بیشتر عمر خود را در سفر گذراند و علاوه بر نشر طریقۀ خلوتیه و تعلیم و تربیت مریدان، با بسیاری از عالمان و عارفان نامدار دیدار كرد و از محضر آنان بهره برد. او همچنین با طریقه‌های قادریه و نقشبندیه نیز آشنایی یافت و در همین دوره با شیخ عبدالرحیم هندی، مشهور به ازبكی، از مشایخ نقشبندی دیدار كرد و از او تلقین ذكر یافت. از مهم‌ترین دستاوردهای این سفرها، سفرنامه‌هایی است كه در آنها به شرح سیر و سیاحتهای خود پرداخته، و اطلاعات و گزارش‌های بسیار مفیدی از آن مناطق به دست داده است.
بكری در ۱۹ محرم ۱۱۲۲ نخستین سفر خود را به بیت‌المقدس آغاز كرد. در این سفر كه حدود ۷ ماه به طول انجامید، نزد شیخ نجم‌الدین بن خیرالدین رملی كه به قصد زیارت به بیت‌المقدس آمده بود، موطأ مالك بن انس، و برخی از کتاب‌های حدیث را خواند و از او اجازۀ روایت یافت. وی در همین سفر، رساله‌ای با عنوان الفتح القدسی و الكشف الانسی نوشت كه محتوای آن از جانب برخی، بدعت‌آمیز تلقی شد و مورد انتقاد قرار گرفت. بكری برای اثبات درستی آراء خود در این اثر به ادرنه سفر كرد و آن را به تأیید شیخ حسن بن علی قره‌باش رساند. پس‌ازآن در شعبان همان سال به دمشق بازگشت، در مدرسه بادرائیه ساكن شد و شرح سفرهایش را در سفرنامه‌ای با عنوان الخمرة المحسیة فی الرحلة القدسیة به رشته تحریر درآورد.
بكری در شعبان ۱۱۲۶ / اوت ۱۷۱۴ بار دیگر به بیت‌المقدس سفر كرد و در مسجدالاقصى به خلوت‌نشینی و نیز تعلیم و تربیت مریدان مشغول شد. او در همان سال به دمشق رفت و از آنجا رهسپار حلب و بغداد شد و بعد از زیارت قبر شیخ عبدالقادر گیلانی و ابراهیم ادهم به بیت‌المقدس بازگشت.
در جمادی‌الثانی ۱۱۲۹ رهسپار دمشق شد و در آنجا با شیخ محمد بن احمد تافلاتی كه ظاهراً پیش از آن با او آشنا شده بود، دوباره دیدار كرد و ازآن‌پس میان آن دو رابطه‌ای نزدیك برقرار شد. رجب پاشا، والی مصر كه در ۱۱۳۰ق به قصد زیارت به بیت‌المقدس آمده بود، با بكری آشنا شد و به او ارادت یافت و او را با خود به مصر برد. در آنجا مریدان بسیاری، از آن جمله محمد بن سالم حفنی (حفناوی) گرد او جمع آمدند.
بكری در اوایل سال ۱۱۳۵ق به سیر و سیاحت در شهرهای طرابلس، حمص و حماه پرداخت و در حماه با سید یاسین قادری گیلانی، شیخ طریقت قادریه دیدار كرد و به طریقت او پیوست؛ در فاصله سال‌های ۱۱۳۵-۱۱۴۰ق به شهرهای حلب، قسطنطنیه، بغداد، موصل و صفد سفر كرد و سرانجام در ۱۱۴۰ق به بیت‌المقدس آمد و تا ۱۱۴۵ق در آنجا ساكن شد. در همین سال به قصد انجام دادن مراسم حج همراه برخی از یارانش رهسپار مكه شد و در بازگشت با شیخ محمد بن احمد حلبی مصاحبت یافت و تحت مراقبت او به چله‌نشینی پرداخت و از او اجازه ارشاد و خلافت دریافت كرد.
وی مجدداً از ۱۱۴۸ تا ۱۱۴۹ق به صفد، دمشق و اسكندریه سفر كرد و در ۱۱۴۹ق / ۱۷۳۶م بار دیگر راهی سفر حج شد و پس‌ازآن، به دمشق، و از آنجا به دیار بكر و نابلس رفت و در ۱۱۵۲ق به بیت‌المقدس مراجعت كرد. سرانجام در ۱۱۶۰ق به قاهره رفت.
مهم‌ترین شاگردان در طریقه خلوتیه
مصطفى بكری سهم مؤثری در نشر طریقۀ خلوتیه در فلسطین و شامات داشت و مریدان بسیاری تربیت كرد كه مشهورترین آنان محمد بن سالم حفنی بود كه ظاهراً بعد از وفات بكری به‌عنوان شیخ طریقه خلوتیه جانشین او شد.
آثار
آثـار چاپی
- الذخیرة الماحیة للآثام فی الصلاة على خیر الانام فی سائر الایام؛
- السیوف الحداد فی اعناق اهل الزندقة و الالحاد؛
- الصلاة الهامعة بمحبة الخلفاء الجامعة لبعض ما ورد فی فضائل الخلفاء؛
- الفتح القدسی و الكشف الانسی، معروف به ورد السحر و بلغة المرید؛
- فوائد الفرائد فی ضابط العقائد؛
- اللمحات الرافعات للتدهیش عن صلوات ابن مشیش، كه شرحی است بر صلوات ابن مشیش، و بر حاشیۀ الانوار القدسیة و الاسرار الانسیۀ محمد بن محمد مسعود فاسی؛
- منظومة الاستغفار، همراه با شرح احمد بن احمد نجاری دمیاطی حفناوی با عنوان قرة الابصار بشرح منظومة الاستغفار؛
- المنهل العذب السائغ لورّاده فی ذكر صلوات الطریق و اوراده.
آثـار خطی
- اسماء الله الحسنى، كه شاید همان التوسل الاسنى بالاسماء الحسنى باشد؛
- الفیة التصوف یا الالفیة فی التصوف. این منظومه كه آن را ارجوزة فی التصوف نیز خوانده‌اند؛
- رفع الستر و الردا عن قول العارف: اروم و قد طال المدى؛
- شرح القصیدة المنفرجة، كه شرحی است بر قصیدۀ ابوالفضل یوسف بن محمد توزری، معروف به ابن نحوی؛
- الضیاء الشمسی علی الفتح القدسی، شرحی است بر الفتح القدسی و الكشف الانسی، تألیف خود بكری كه با عناوین المنهج الندسی علی الفتح القدسی و شرح ورد السحر نیز از آن یاد شده است؛
- العرائس القدسیة المفصحة عن الدسائس النفسیة؛
- المطلب التام السوی علی حزب الامام النووی، یا شرح حزب النووی؛
- المورد العذب لذوی الورود فی كشف معنی وحدة الوجود؛
- نظم القلادة فی كیفیة الجلوس علی السجادة، یا نظم القلادة فی معرفة كیفیة اجلاس المرید علی السجادة؛
- هدیة الاحباب فیما للخلوة من الشروط و الآداب؛
- قصاید و ادعیۀ بسیار دیگری در كتابخانه‌های مختلف جهان به صورت نسخه‌های خطی از بكری در دست است، و علاوه بر آن آثار متعدد دیگری نیز به او نسبت داده‌اند[۱].
پانویس
- ↑ ر.ک: شمس، محمدجواد، ج12، ص 415-413
منبع مقاله
- شمس، محمدجواد، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوي بجنوردي مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامي، چاپ اول، 1394ش.